Литературная Якутия


 
19.10.2021
 
Мария Решетникова-Арылы Дуйдаах

Хиваҕа поэзия түһүлгэтэ

Алтынньы 12-15 күннэригэр Узбекистан кырдьаҕас Хива куоратыгар Тюркской аан дойдутааҕы тэрилтэ иилээн-саҕалаан ыытар түүр тыллаах поэзия түһүлгэтэ тэрилиннэ. Быйыл хамсыктан сылтаан кыттааччыта аҕыйаабыт быһыылаах, ыҥырыылаахтартан икки поэт араас моһолунан кыайан кэлбэтэхтэр. Ол иһин Татарстан, Киргизия курдук улахан дойдулартан суохтар. Бүтэһик түмсүү иллэрээ сыл Ошка буолбута, онно Саха сириттэн Анатолий Слепцов кыттыбыта. Мин билэрбинэн, урукку сылларга Куорсуннаах, Гаврил Андросов, Рустам Каженкин сылдьыбыттара.

 

Быйылгы түмсүү түүр уһулуччулаах поэтын, бөлүһүөгүн Юнус Эмре орто дойдуттан барбыта 700 cылыгар анаммыт. Тюркскойтан Киргизия посуола, түөрт сыллааҕыта манна Саха сиригэр ыалдьыттаабыт, урут култуура миниистирин солбуйааччытынан үлэлээбит нарын иэйиилээх лиирик поэт, бэртээхэй салайааччы, үтүө майгылаах киһи Кожогелди Култегин кэлбит. Араас омук тылларыгар тылбаастаммыт хоһооннорун саҥа хомуурунньугун аҕалбыт. Онно Куорсуннаах сахалыы тылбаастара киирбиттэр. Тылбаасчыкка кэһии гынан кинигэтин ыытта. Саха сирин олус истиҥник саныыр, манна алтыспыт дьонун ааҕа ааттарынан өйдүүр.

Хорезм уобалаһын Ургенч куоратын пуордугар поэттары үрдүк сололоох ыалдьыттары көрсөр курдук айхаллыы тоһуйдулар. Улахан салайааччылара бары бааллар. Узбектыы таҥастаах уолаттар музыканан доҕуһуоллаан, дьэрэкээн солко ырбаахылаах кыргыттар оннооҕу сиэринэн саһарчы буспут лэппиэскэнэн күндүлүү тоһуйдулар. Онтон Хиваҕа диэри сиреналаах полиция массыыналара арыалдьыттаах ыйылатан айаннаатыбыт. Мин испэр, тыый, тугун сүрэй, олус да истигэн салалталаахтар быһыылаах дии саныыбын.

Бастакы күҥҥэ Хиваҕа Искусство оскуолатыгар тэрээһин арыллыыта буолла. Бу оскуола дойду Президенин дьаһалынан үлэҕэ киирбитэ икки сыл буолбут. Литератураны дириҥэтэн үөрэтэр соруктаах 220 миэстэлээх оскуола бүгүҥҥү күҥҥэ 180 эрэ үөрэнээччилээх эбит. Тоҕо диэтэххэ, сүүмэрдээһин ирдэбилэ олус уустук. Учууталларынан тыл билимин хандьыдааттара уонна чулууттан чулуулар талыллыбыттар. Бу оҕолортон кэлин бэчээт, иһитиннэрэр-көрдөрөр, тыл үөрэҕин эйгэтин үлэһиттэрэ, суруйааччылар, суруналыыстар үүнэн-сайдан тахсыахтаахтар. Маннык курдук Искусство оскуолалара атын уобаластарга уонна Ташкеҥҥа эмиэ арыллыбыттар. Барыта 9 оскуола баар эбит.

Биһигини барыбытын бу көрсүһүүгэ биирдии-биирдии билиһиннэрдилэр уонна тыл биэрдилэр. Тыл этэн баран хайаатар даҕаны хоһоон ааҕаҕын. Мин сахалыы эҕэрдэлээн саҕалаатым уонна нууччалыы саҥардым. Кыттааччылары сырдатар буоллахха, Азербайджантан, Турцияттан, Узбекистантан, Казахстантан иккилии, Башкирияттан, Македонияттан уонна Саха сириттэн холбоон уон бэһиэбит. Олортон кэрэ аҥаардара үһүөбүт. Бары сырыыны сылдьыбыт, бэйэлэрин дойдуларыгар биллэр-көстөр дьоннор. Олус үчүгэйдик публикаҕа саҥараллар, тутталлар, өйтөн төһө баҕарар хоһоон ааҕаллар. Үгүстэрэ суруналыыстар. Поэттар, этэргэ диэри, бары "биир күөл балыктара" буоллахтара. Ол курдук бэйэ-бэйэбитин ис сүрэхтэн сөбүлээн, үөрэ-көтө алтыһан, өйдөһөн, омукпут уратытын да, атылыытын да ытыктаһан сырыттыбыт.

Азербайджантан култуура министиэристибэтин сүбэһитэ, общественнай деятель Экбар Гошалыы Платон Алексеевич Ойуунускай "Кыһыл Ойуун" поэмата азербайджанныы уонна туроктыы тылбаастанан тахсарыгар улахан үтүөлээх. "Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин Наталья Ивановна Харлампьевалыын билсэммит ити үлэбит төрөөтө, Дьокуускайга иккитэ тиийэ сырыттым", -- диэн сэһэргиир. Наталья Ивановнаҕа, Гаврил Андросовка, Рустам Каженкиҥҥа, Лиза Мигалкинаҕа истиҥ эҕэрдэтин тиэрдэр.

Казахстан делегата, оҕо кинигэтин кыһатын салайааччыта Саят Камшыгер сотору манна "Благодать белого снега" тэрээһиҥҥэ ыалдьыттыахтаах. Идеята оргуйа олорор сытыы-хоту уол. Быйыл Казахстаҥҥа оҕо литературатын сыла биллэриллибит. Биһигиттэн ааҕыллымтыа айымньылары тылбаастатан таһаарарга интириэстээх. Ааҕааччыны долгутар, туох эрэ үтүөнү-сырдыгы саҕар кинигэлэри көрөр-истэр былааннаах. Саят Казахстаҥҥа поэзиятааҕар ордук кылгас киэптээх проза хото атыыланарын, кумааҕы бэчээт тираһа түһэн иһэрин туһунан этэр. Ол иһин оҕо литературатын араас аныгы ньымалары туттан, QR кодтаан, түмүгэр аахпыты чиҥэтэргэ оонньуу курдук тиэстэрдээн тэттик кинигэ гынан таһаарар эбит.

Арассыыйаттан башкир бэйиэтин Ильгиз Ишбулатовтыын иккиэбит эрэ, онон биир ыал оҕолорун курдук санастыбыт. Кини нууччалыы уонна английскайдыы үчүгэйдик саҥарар. Майгыннаһарбыт элбэх. Бэл диэтэр, итиччэ үлүгэрдээх түмсүүгэ баһаалыстаҕа ыҥырыллан баран, өһөс торбостор курдук иннинэн баран испэтэхпитинэн, үлэбититтэн бэрт эрэйинэн мүлчү туттарбыппытыгар тиийэ. Ильгиз хоһоонньут уонна тылбаасчыт. Киргиз, казах поэзиятын тылбаастаабыта элбэх. 125 саастаах сатира сурунаалыгар кэриспэндьиэнниир эбит. Ис-иһиттэн сырдык, ыраас, хатыҥыр бэйэтэ хатарыллыбыт тимир курдук күүстээх туруктааҕа, улахан талааннааҕа биллэр. Сахалары кытта тылбааска алтыһыах буолла. Төрөөбүт төрүт тылбыт кэскилэ иккиэммитин долгутар эбит. Бүгүн букатын кытыы, кыра да сирдэргэ оҕолор нууччалыы саҥаран тылланаллар диир. Онуоха атын түүр поэттара бастарын быһа илгистэллэр. Хайдах оннугуй дэһэллэр. Мин бэркиһээммин, биһиэхэ эмиэ итинник диэбэтим...

Көрсүһүү ахсын оҕолор, устудьуоннар, олохтоох суруйааччылар Юнус Эмре хоһооннорун ааҕаллар. Ол аайы мин аргыстарым тэбис-тэҥҥэ өйдөрүттэн түһэрсэ олороллор. Түүр тыллаах дойдулар чахчы таҥара оҥостубут киһилэрэ эбит. Казахтар кини хоһооннорун тылбаастаан кинигэ таһаарбыттарын аҕалбыттар.

Иккис күҥҥэ Президенскэй оскуолаҕа сырыттыбыт. Дойду үрдүнэн 14 маннык оскуола тутуллубут. Эмиэ икки сыллааҕыта. Улахан тургутууну ааһан киирэллэр, биир миэстэҕэ 150 оҕо күрэс былдьаһар. Үөрэтии английскай тылынан барар. Учууталлар үгүстэрэ тас дойдуттан кэлбиттэр. Быйыл бу оскуоланы 24 үөрэнээччи бүтэрбититтэн бука бары Европа, АХШ үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар ситиһиилээхтик туттарсан киирбиттэр, дойду элитатын хаҥатар сайдыылаах ыччаттар тахсыахтаахтар.

Салгыы Ургенч куорат универститетыгар суруйааччылардыын, устудьуоннардыын толору саалаҕа көрсүһүү буолла. Оскуолалар, университеттар, бары тэрилтэлэр тигинэччи үлэлии тураллар, ковид дьаҥа олох дэҥҥэ көстөр эбит. Таможняҕа хонтуруол олус кытаанах -- ПЦР, вакцина булгуччу ирдэнэр. Узбекистан үрдүнэн вакцинация күүскэ ыытыллыбыт. Онон холкутук олороллор. Мааска кэппэттэр.

Мин бу сырыыга кылгастык сахалыы тыл эттим уонна хоһоон аахтым. Ону олохтоохтор, тылбааһа да суох, сүрэхпитинэн тугу этэргин өйдөөтүбүт диэннэр биһирээбиттэрин биллэрдилэр. Дьүһүммүн бэйэлэригэр майгыннаттылар. Эргитэ сылдьан хаартыскаҕа түһэрдилэр. Биир поэт кинигэтин бэлэхтээн баран, миэнин көрдөөн ылбытын, нууччалыы тылбаастаах буолан, онон-манан ааҕа охсубуттар. Тылбаастыыбыт дэстилэр. Онуоха: "Биһиги эмиэ хардары тылбааска үлэлиэхпит. Нуучча тыла эрэ талаһалаахпыт. Подстрочниктаргытын ыытаарыҥ", -- диэтим. Ол билсибит поэтым Хорезм кинигэтин кыһатын дириэктэрэ эбит.

Үһүс күҥҥэ узбек-туркмен доҕордоһуутун дыбарыаһыгар Хива суруйааччыларыныын алтыстыбыт. Эмиэ трибунаттан тыл эттибит, хоһоон аахтыбыт. Сахалыы саҕалаан бараммын: "Биһиги тылбыт түҥ былыргы, ону уһук хотугу сиргэ ордорон баччааҥҥа диэри тыыннаах илдьэ сылдьабыт. Сахалыы эттэхпинэ одоҥ-додоҥ биирдиилээн тыллары эрэ өйдүөххүт, онон нууччалыы этиим. Сахалар сүрүн баайбыт алмаас да, көмүс да буолбатах -- баай-талым төрөөбүт тылбыт. Төрөөбүт төрүт тылбыт сүрдээх хомоҕой, имигэс, кэрэ, дэлэҕэ даҕаны киһи аймах киэн туттуута, ЮНЕСКО шедеврэ дэммит олоҥхолоохпут. Поэзия тыла былыр өбүгэлэрбит тыйыс тымныылаах, өҥүрүк куйаастаах хотугу дойдуга тыыннаах хаалалларыгар, онтон билигин глобализация кэмигэр омукпут симэлийбэтигэр улахан суолталаах. 95 cыл анараа өттүгэр, 1926 c. Бакуга ыытыллыбыт Бүтүн сойуустааҕы түүрдэр бастакы сийиэстэригэр автономнай өрөспүүбүлүкэбит биир салайааччыта Исидор Барахов, классик суруйааччыларбыт А.И.Софронов-Алампа, А.А.Иванов-Күндэ көхтөөх кыттыыны ылбыттара. Саха литературатын аҕалаатар аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй онно айаннаан иһэн, аара ыалдьан, Москубаҕа сырдык тыына быстыбыта. Билигин норуот суруйааччылара салайааччылаах икки суруйааччы сойууһа уонна кинилэр үлэлэрин иилиир Ассоциация, үс уус-уран литература сурунаала, хас улуус, нэһилиэк ахсын поэзияны таптааччылар түмсүүлэрэ бааллар. Юнус Эмре аан дойду литературатын сайдыытыгар бу көрсүһүү нөҥүө саҥа суоллары арыйан дьайарын, бу күннэрртэн биһиги бары айар үрдэллэри дабайарга, хардарыта алтыһарга, эйгэбитин кэҥэтэргэ иитиллэн тарҕаһабыт", -- диэн санаалар тула эргитэн эттим.

Өссө биир тыл этиилээх көрсүһүү Ургенч библиотекатыгар ыытылынна. Икки сыллааҕыта үлэҕэ киирбит килэйбит-халайбыт, күлүмүрдэс дьиэ. Узбекистан суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, поэт, уруккута телевидение үлэһитэ Гайрат Мажид сүрүннээн ыытта. Аҕыс киһи суруйааччы сойууһугар киирбиттэрин туоһутун түүр тыллаах ыалдьыт поэттар илиилэриттэн туттулар. Эмиэ кэпсэтии, кинигэ атастаһыыта буолла. Манна даҕатан эттэххэ, Узбекистан суруйааччыларын сойууһун тутула сэбиэскэй саҕатттан ыһыллыбакка, судаарыстыбаттан үбүлэнэн олорор эбит. Ташкеҥҥа сойуус дьиэтэ үс этээстээх дыбарыас. Икки сыллааҕыта үлэҕэ киирбит. Архитектурата бэйэлэрин киэнэ буолан, омос көрүүгэ саҥа дьиэ дии санаабатым. Төннөрбөр сөмөлүөтүм көтүөн икки чаас арыттаах буолан онно ыалдьыттаатым. Барыта сүүстэн тахса штаттаах үлэһиттээх эбиттэр. Уобалас аайы сойуус үстүү-түөртүү хамнастаах үлэһиттээх бырабылыанньалара бааллар. Биэс уус-уран сурунаал тахсар. Сойууска поэзия, проза, драма, нууччалыы тыллаах литература уонна норуоттар икки ардыларынааҕы салаалар үлэлииллэр эбит. Миэхэ ол норуоттар икки ардыларынааҕы салааттан визиткаларын, Узбекистан аныгы поэзиятын нууччалыы тылынан тахсыбыт буруолуу сылдьар хомуурунньугун бэлэхтээтилэр уонна хаһан баҕарар, ханнык баҕарар боппуруоска билсээриҥ диэтилэр. Тылбааска үлэлэһэргэ бэлэмнэр. Сойууска көрсүбүт суруйааччыларым бары саастарынан эдэрдэр. Дэлби сахалыы саҥардан иһиттилэр, тылбыт маарынныыр өрүттэрин ырытыстылар.

Улахан тэрээһиннэр быыстарыгар улуу поэттарга, музыканнарга анаммыт хас даҕаны музейы көрдүбүт. Хорезм уобалаһын губернаторын таһымыгар түмүктүүр дьоро киэһэни тэрийдилэр. Онно артыыстар поэзия түһүлгэтигэр кыттыбыт хас биирдии дойду, өрөспүүбүлүкэ үҥкүүтүн толорон көрдөрдүлэр. Миэхэ анаан оһуордаах үҥкүүнү сахалыы доҕуһуолунан үҥкүүлээтилэр. Көстүүм тиктибиттэр. Уолаттар таҥастара нууччалыы моһуоннаах ырбаахы уонна сэлиэччик, кыргыттар былааччыйа уонна таҥас бастыҥа кэппиттэр. Ыраах сылдьан бэйэҥ музыкаҕын истэриҥ үчүгэйэ сүрдээх. Ити кэнниттэн култуура салаата поэттарга ааҕа узбектыы соннору, эр дьоҥҥо ону таһынан каракуль бэргэһэлэри бэлэхтээтилэр.

Узбекистан телевидениетыгар литература ханаала үлэлээбитэ уонча сыл буолбут. Үс күннээх тэрээһини тилэри устаннар көрөөччүгэ таһааран истилэр. Эһиилги көрсүһүү Турцияҕа тэриллэрэ былааннанна.

Туспа махталы ыалдьытымсах, өбүгэтин үгэһин өрө тутар, поэзияны үрдүктүк сыаналыыр узбек норуотугар этиэм этэ. Оҕолор, ыччаттар хоһоону өйтөн, олус иэйиилээхтик, ханнык да артыыстан итэҕэһэ суох ааҕаллар. Көрсүһүүлэр кэмнэригэр биир даҕаны сүрэҕэлдьээбит, сылайбыт көрүҥнээх, күһэйиинэн кэлбит эбэтэр тура хаама сылдьар киһи суох. Хас биирдии тылгын болҕойон, сэҥээрэн истэллэр. Алтынньы ортотугар халлаан туруга хотугу киһиэхэ олус бэрт, куйааһа суох буолан биэрдэ. Үс күннээх тэрээһин ыгыма бэрдиттэн ырыынак кэрийэр да бириэмэ ордубата. Хива баһаара сабыллар уон мүнүүтэ хаалбытын баттаһан сүүрэ сылдьан аҕыйах сувениры атыыластыбыт. Ол оннугар кэрэ айылҕалаах Амударья өрүһү көрөр дьолго тигистибит.

Күннээх Узбекистааҥҥа тылга, литератураҕа ураты сыһыан түҥ былыргыттан баарын таһынан, кэнники сылларга дойду политикатын сүрүн хайысхата буолбутун бу түһүлгэ үрдүк тэрээһинэ өссө төгүл чиҥэтэн биэрдэ.