«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
«УЙГУР» ТУҺУНАН ТУС САНААМ
Наталья Михалева-Сайа аатын билбэт киһи өрөспүүбүлүкэҕэ суох. Кини иэйиилээх, хомоҕой тылынан дьүрүскэннии кутуллар хоһоонноро ырыа буолан кынаттаммыттара, кинигэ буолан киэҥ эйгэҕэ тарҕаммыта. Мин бүгүн Наталья Михалева-Сайа бу соторутааҕыта саҥа күн сирин көрбүт «Уйгур» диэн кинигэтин ааҕан баран бэйэм санаабын сааһылыырга сананным.
Бу сэһэн сэрии ыар сылларыгар анаммыт. Уйгур диэн дьикти ааттаах, дьиҥ аата Уйбаан диэн киһи дьылҕата олус итэҕэтиилээхтик ойууламмыт. Урукку өттүгэр сэрии тиэмэтигэр анаммыт айымньылар куруук уоттаах сэрии толоонуттан бааһыран-үүтүрэн кэлбит эбэтэр хорсуннуу сэрии толоонугар охтубут дьон туһунан буолара. Холобур, Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамааныгар Мария Ивановна Сенятын хас сыл күүппүтэй. Оттон эдэркээн Сеня сэрии толоонуттан төннүбэтэҕэ. Сэрии саҕаламмытын туһунан ыар сураҕы онно оскуола оҕолоро аймана, долгуйа истэллэр. Куйаас күн хара буору өрүкүтэн нэһилиэк уолаттара холуоннанан хааман сэриигэ аттаналлар. Ону Надялаах Маша куустуспутунан атаара хаалаллар. Ким да сэриигэ ыытымаары ытаабат-соҥообот, аймаммат. Барытын сүрэхтэрин саамай кичэл сиригэр кистииллэр. Сэмэй таптал ыраас иэйиитэ сурук нөҥүө эрэ тиһиллэр. Оттон манна эмиэ күүстээх таптал ойууланар. Ол эрээри бу тапталы дьахтар салайар. Манна, айымньыга уоттаах сэрии толоонугар ситэ тиийбэккэ, кэтэмэҕэй санаатыттан сэрии суоһуттан куотан сааһын тухары кэмсилгэн аалыыта сүрэҕин сүүдүппүт ыар дьылҕалаах эр соҕотох туһунан суруллар.
Айымньыга уоллаах кыыс, кэлин дьахтардаах эр киһи уоттаах тапталлара үчүгэйгэ, сырдыкка сирдээбэтин, сэрии курдук бүтүн дойдуну аймаабыт иэдээнтэн тус дьоллорун туһугар туруулаһан дэһэртиирдээбит киһи туһунан ааҕан киһи уйадыйар, абарар. Тоҕо диэтэххэ, манна эр киһи быстах өйдөөх, дойду туһа диэн киэҥ, дириҥ өйдөбүлэ суох Иэйэтигэр бас бэринэн бэйэтин дьылҕатын уларытар. Күүстээх таптал, тапталга бэринии оҕо саастан саҕаламмыт. Сылгы уҥуоҕун мииннэрэн олордон тапталга андаҕар тылын этиппит эдэркээн кыыс уол дьылҕатын бас билбит. Суруйааччы маастарыстыбатын күүһэ, суруйар бөрүөтүн сытыыта бу дьиҥнээхтии баар буола сылдьыбыт Уйгур Уйбаан олоҕун ойуулааһыныгар ырылхайдык көстөр. Иэйэ, хомойуох иһин, кини тапталын тэпсэн атын киһиэхэ эргэ барыыта айымньыны сытыырхатар. Дууһа мучумаана, сүрэх айманыыта, ытык иэс диэн сырдык өйдөбүл барыта Уйгурга бастаан баара эбээт. Ол эрээри аалай кыһыл былааты бааммыт Иэйэ эрин күрэтиитэ, быһымах санааҕа баһыйтарбыт эр киһи аҥардас сүрэҕинэн эрэ олоруутун олоххо эппиэтинэһэ суох быһыы дии санаатым. Айымньы ортотугар Уйгур кэмсиниитэ суруллар, ол курдук кини ити сэрии саҕаланыаҕын эрэ иннинэ төрөппүт ийэтэ күн сириттэн күрэнэр. Баҕар, чугас киһитин, олоххо сүбэһитин сүтэрбит киһиэхэ, Уйгурга, кэргэн буолан анаммыт Иэйэ өйөбүл, сүбэ-соргу буолбатах, тус тапталын өрө тутан, олох суолугар муоһалаабатах. Иккиэн эдэрдэр, олоххо инникилэрин, билиҥҥилии эттэххэ, романтизм нөҥүө көрөллөр. Иэйэ Уйгурун Манчаарыга холуур, Күөх Кэтирииһи хайдах күрэтэн түҥ тыаҕа олорбуттарын холобур аҕалан, онто суох иннин-кэннин өйдөөбөккө сылдьар киһи өйүн булкуйар. Оттон бу эдэр оҕолор саҥа холбоһоору таптал уотугар умайа сырыттахтарына, Уйгур ийэтэ саарбахтыыр санаата айымньы сүрүн толкуйа эбит дуу дии санаатым.
Ийэ, аҕа — киһиэхэ саамай чугас дьон. Кийиит буолуохтаах дьахтар майгытын өтөрү көрбүт ийэ барахсан оҕотун дьылҕатын иннигэр долгуйуута ийэ сүрэҕэ таайымтыатын көрдөрөр. Ити дьахтар сабыдыалыттан Уйгур олоҕо күөрчэхтии ытыллар. Биллэн турар, сэрии сылларыгар ыксаллаах быһыыга-майгыга араас түбэлтэлэр буолуталаабыттарын кэлин истэн, ааҕан билэбит. Оччотооҕу киһи иһигэр тугу санаабытын, ханнык санааҕа баһыйтаран ыар буруйу оҥорбутун билиҥҥи, аныгы кэм киһитэ өйдөөбөт буолуохтаах. Оттон Уйгур Уйбаан ускул-тэскил сылдьыбыт олоҕор ама күн уота тыкпатаҕа дуо? Суох, тыкпыта, буолаары буолан Уйгур Уйбааҥҥа дьол тосхойор эбээт, кини аҕа буолар дьолу Иэйэ төрөөн баран өлбүт оҕотун аахпатахха, иккитэ билэр. Ол оҕолор минньигэс сыттара, чуопчаарар саҥалара, кэргэн истиҥ сыһыана Уйгуру уоскуппат. Кини наар олорорун тухары дьиэ кэргэнигэр, бииргэ олорбут икки кэргэнигэр итэҕэһи-быһаҕаһы була сатыыр, ол оннугар кинини таҥнарбыт Иэйэтин ыйар сулус оҥостон оннук чороҥ соҕотох кырдьар муҥун билэр.
Таптал да араастаах. Бэйэмсэх таптал, кэмсилгэн уонна үйэ саас тухары буруйу ыар таһаҕас оҥостон биирдэ бэриллэр муҥур үйэни соҕотох атаарыы – ыар дьылҕа. Соҕотох кырдьыы, дэһэртиир диэн аат иҥиитэ ханнык да ыар буруйдааҕар, үрдүкү сууттааҕар ынырык накаастабыл. Кини ити накаастабылы соҕотоҕун сүгэр дьылҕатын суруйааччы итэҕэтиилээхтик арыйыытын сөхтүм. Маннык суруйуулар, айымньылар киһини толкуйдаталлар. Айымньыны ааҕа олорон дьоруойу кытта тэҥҥэ эрэйи-муҥу эҥээрдэһэн сылдьыбыт тэҥэ буолуу – суруйааччы талаанын таһыма үрдүгүн туоһута.
