Литературная Якутия


 
22.08.2019
 
Надежда ЕГОРОВА,
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

“Норуодунай суруйааччы буолар кыахтааҕа”

Биллэр суруйааччы, бэйиэт, тылбаасчыт Василий Васильевич Яковлев бүгүн төрөөбүтэ 85 сыла. Бу кэрэ-бэлиэ түгэнинэн, кини кэргэнэ Клара Трифоновна Кулаковскаяны кытары сэһэргэстим.

Клара Кулаковская

Василий Яковлев олоҕун аргыһа, кэргэнэ Клара Кулаковская 82-с хаарыгар үктэнэн, билигин оҕолорун кытары Дьокуускай куоракка олорор.

Клара Трифоновна ийэтинэн Чурапчыттан, аҕатынан Тааттаттан төрүттээх.

Кини эһэтэ – саха литературатын төрүттээччи Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй бииргэ төрөөбүт убайа, Таатта улууһун бастакы кулубата Иван Кулаковскай—Оонньуулаах Уйбаан. Оонньуулаах Уйбаан 12 оҕотуттан икки кыыс, икки уол (ол иһигэр кыра уоллара Трифон) тыыннаах хаалан, ыал буолбуттар. Трифон Иванович 41 сааһыгар, 1942 сыл бэс ыйыгар сэриигэ бараат, ахсынньыга өлбүт. Онон кэргэнэ Клара диэн соҕотох кыыстаах эрэ хаалбыт… Клара ийэтэ Мария Сергеевна Постникова бэйэтин кэмигэр үөрэммэккэ хаалбыт, үчүгэй иистэнньэҥ эбит.

Василийдыын билсиһии

Клара Трифоновна: “Оччолорго тыа оҕолоро муҥкук буоллахпыт, бэйэҥ кылааһыҥ эрэ оҕолорун билэҕин, Василийы бу диэн олох өйдөөбөппүн. Сылдьар ыырбыт да кыараҕас этэ”, — диэн кэргэнэ Василий Яковлевтыын оскуолаҕа биир кэмҥэ үөрэммиттэрин, ол эрээри, чугастык билсибэтэхтэрин туһунан кэпсиир. Клара Томскайдааҕы мединститут үһүс кууруһун бүтэрэн, каникулугар кэлэ сылдьан оскуолаҕа бииргэ үөрэммит кыыһын сыбаайбатыгар кэлэн, эдэркээн Василийдыын билсибит. Салгыы таптал суруктара тохтоло суох субуһан, номнуо Чурапчы улууһугар үлэлии сылдьар Василий Васильевичтыын 1960 сыллаахха ыал буолан, уруу киэһэтин тэрийбиттэр. Эдэр ыал Чурапчыга олохсуйардыы сананан, бастаан уопсай дьиэҕэ, онтон улахан уһаайба ылан дьиэ туттан олорбуттар. Баһылай ийэтэ Мария Елисеевна уонна ииппит аҕата Николай Филиппович Герасимовтар баар буоланнар, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн, быр-бааччы олорбуттар.

Клара Трифоновна үс сыл дойдутугар гинеколог-акушерынан үлэлээбит. Биир да өрөбүлэ, сынньалаҥа суоҕун, сылайарын көрөн, Василий Васильевич кэргэнин бу ыарахан үлэттэн уурайарыгар көрдөспүт. Кинилэр дьоллоругар, соҕурууттан кэлэн 40-ча сыл окулиһынан үлэлээбит Т.А.Марчук уурайан барар кэмэ кэлбит. Онон, Клара Трифоновна кини миэстэтигэр окулист-бырааһынан көспүт. Чурапчыга барыта 12 сыл үлэлээн баран, Дьокуускайга трахоматознай диспансерга кылаабынай быраастаабыт.

 

Василий Яковлев

1934 сыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр оччотооҕу Алексеевскай оройуон Хатылы нэһилиэгэр күн сирин көрбүт. Чурапчы улууһун Дьарыла диэн үтүөкэннээх сириттэн (уруккута “Миронов” сопхуос) силистээх-мутуктаах төрөппүт аҕатын Василий Данилович Шадрины, ийэтэ эрдэ өлөн быһыылаах, кыра эрдэҕинэ Болтоҥоҕо оҕото суох ыалга ииттэрэ биэрбиттэр. Онон иитиэх аҕатын аатын ылан, Василий Михайлович Яковлев диэн буолбут. Кини Мырыла сэлиэнньэтигэр хомсомуол бастакы ячейкатын тэрийбит, холкуос уонна нэһилиэк олоҕор актыыбынайдык кыттыбыт.

Төрөппүт уола Василий Васильевич Яковлев 1942 сыллаахха дьонун кытары Кэбээйи улууһугар 2-с Лүүчүн нэһилиэгэр көһөрүүгэ тиийэн, бастакы кылааһы онно бүтэрбит. Онтон 1944 сыллаахха төрөөбүт дойдуларыгар төттөрү көһөн кэлэн, начаалынай оскуоланы Болтоҥоҕо, сэттэ кылааһы Кытаанахха бүтэрбит. 1953 сыллаахха Чурапчыга орто оскуола аһыллыбытыгар киирэн, орто оскуоланы бастакынан бүтэрбиттэртэн биирдэстэринэн буолбут. 1958 сыллаахха Омскай куоракка С.М.Киров аатынан тыа хаһаайыстыбатын институтун гидромелиоративнай факультетыгар үөрэнэн, инженер-гидротехник идэтин ылбыт. Дьэ, уонна 1976 сыллаахха Дьокуускай куоракка көһөн киириэр диэри, араас үлэҕэ (мелиораторынан, агролесомелиорация иниспиэктэринэн, сопхуос дириэктэрин солбуйааччынан, суол-коммунальнай хаһаайыстыба сэбиэдиссэйинэн, массыына-тыраахтар станциятын дириэктэринэн, ЯНИИСХ Чурапчытааҕы тирэх пуунун сэбиэдиссэйинэн уо.д.а.) эриллибит, буһуу-хатыы оскуолатын ааспыт. Кинини төрөөбүт улууһун уунан уонна нүөлсүтүүнэн хааччыйыыга улахан кылаатын киллэрбит киһинэн сыаналыыллар.

Василий Васильевич айар үлэтин билбэт эбэтэр Василий Яковлев-Далаҥҥа маарыннаппыт (чуолаан кэнники көлүөнэ) ааҕааччы омос санаатаҕына, литератураҕа олох да сыһыана суох идэлээх эбит диэн соһуйуон сөп. Ол гынан баран, Василий Яковлев саха литературатыгар сыстыахтааҕа, айар-тутар үлэҕэ тыыппалааҕа өссө оскуолаттан биллибит.

Олоҕун аргыһа Клара Кулаковская кэпсииринэн, Василий Яковлев оскуолаҕа сылдьан хоһоон суруйара, наһаа элбэҕи ааҕара. Аахпыт кинигэтин, көрбүт киинэтин кэниспиэк курдук сурунар идэлээҕэ.

Онтон Омскайга институкка үөрэнэ киирэн баран, суруйар дьарыкка дьоһуннаахтык ылсыбыт. Институтугар ыытыллыбыт куонкуруска хоһооннорунан кыттан, үһүс миэстэҕэ тиксибит. Биэс сыл иһигэр дойдутугар биирдэ эрэ кэлэ сылдьыбыт. “Нууччалыы үчүгэйдик билбэт эдэр киһи Омскай курдук куоракка үөрэнэригэр нуучча тылын баһылаары төһөлөөх сыратын биэрбитэ буолуой? Кини оннук дьаныардаах этэ”, — диэн кэргэнэ Клара Трифоновна ахтар.

Кинигэлэр кэчигирэспиттэрэ

Талбыт идэтинэн дойдутугар Чурапчыга үлэлии сылдьан, 1963 сыллаахха “Утары саһарҕа кыыһар” диэн хоһооннорун кинигэтин бэчээттэппитэ. Бу хомуурунньукка киирбит “Түүн суолга” диэн хоһооно Дьокуускайга ыччаттар бэстибээллэригэр I истиэпэннээх дипломунан наҕараадаламмыта. 1969 сыллаахха “Өрүстэр кирбиилэригэр” диэн бастакы арамаана күн сирин көрбүтэ. Бу арамаанын баартыйа цензурата хаста да көннөттөрөн, бэрт уһун кэм ааспытын кэннэ тахсыбыта. Саха тыйаатырын режиссера Василий Фомин испэктээкил туруорбута.

1971-73 сылларга Москваҕа литература үрдүкү куурустарыгар үөрэммитэ. 1976-1981 сылларга “Хотугу сулус” кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччынан үлэлээбитэ. 1970 сыллаахха ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбута.

Суруйааччы бу сылларга “Сардаҥа ардаҕа”, “Уот иитиитэ” (арамаан), “Тыа салгына” (кэпсээннэр) кинигэлэрин ааҕааччыга бэлэх ууммута. Оттон “Кэрэхтээххэ” арамаана 1994 сыллаахха өлбүтүн эрэ кэннэ ааҕааччыга тиийбитэ. Бу айымньылар бары саха киһитин биһирэбилин ылбыттара.

“… Ол гынан баран, “Кэрэхтээхтэн” ураты кинигэлэрин тылыттан тылыгар тылбаастара бары баалларын үрдүнэн, билиҥҥитэ нууччалыы тылбаастана иликтэриттэн хомойобун. Арай, бу соторутааҕыта “Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит” кэпсээнэ эрэ нууччалыы тылбаастанан, туспа кинигэнэн бэчээттэннэ. Өссө да ааҕааччыларга тиийэ илик буруолуу сылдьар кинигэни суруналыыс, суруйааччы Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду тылбаастаата.

Бэйэтэ сэбиэскэй бэйиэттэр Б.Лунин “Смерть шамана” (нуучча тылын учуутала идэлээх Феоктист Софроновы кытары), Н.Алеев “Годовщина смерти вождя”, И.Уткин “Якуты” кинигэлэрин сахалыы тылбаастаабыта”, — диэн Клара Трифоновна кэргэнин айар үлэтигэр эргиллэн ылар.

“Салайааччы буолар кыахтааҕа…”

“Оскуолаҕа киирэригэр икки буолан аймахтарыгар кэлбиттэр. Ол ыалга уу кутар массыына тохтообутугар хаһаайка уолаттарга массыынаттан ууну киллэрэллэригэр эппит. Онуоха Баһылай “оҕону соруйаллар эбит дуу” диэн олус соһуйбут. Баһылай дьонугар соҕотох оҕо буолан, оннук маанытык иитиллибит. Сэттис кылааһы бүтэриэр диэри биир биэдэрэлээх ууну, биир хардаҕас маһы, мууһу көтөҕөн киллэрбэтэх киһи буоллаҕа.

Арай биирдэ, эдэр эрдэхпитинэ, дьиэбит муостатын сууйтара сырыттахпына, биир доҕоро түбэһэ көрөн: “Бай, бу МТС дириэктэригэр дьиэ сууйтара сылдьаллар дуу?” – диэбититтэн ыла дьиэ үлэтигэр сыһыара сатаабатаҕым. Ол эрэн, ылыстаҕына, тугу барытын сатыыра, оһох да тутара.

Аҕабыт куруук солото суоҕа: командировкаларга, мунньахтарга барара, Москваҕа иккитэ суруйааччылар сийиэстэригэр кыттыбыта. Дьиэтигэр баар да буоллаҕына, суруксуттаан тахсара. Буочара наһаа үчүгэй этэ, өйгө тутар дьоҕура сайдыылааҕа. Мандолинаҕа оонньуура, куһаҕана суохтук ыллыыра, штанганы көтөҕүүнэн дьарыктана сылдьыбыта.

Тылын дьоҥҥо ылыннарар үтүө хаачыстыбалааҕа. Үчүгэй салайааччы буолар кыахтааҕа. Олус бытаан, намыын куоластааҕа. Кими эмэ бардьыгынаабытын, улаханнык саҥарарын истибэтэхпит. Дэлэҕэ даҕаны, биирдэ кыыһа Валя аҕата дьиэҕэ тоҕо суоҕун биир нэдиэлэ эрэ буолан баран ыйытыа дуо? Олус сэдэхтик да буоллар, бииргэ мустан сир астыы, айылҕаҕа барыыбыт улахан бырааһынньыкка тэҥнээҕэ.

Хоһун муннугар үлэлиир остуоллааҕа. Кини бэйэтэ сөбүлээн, көрдөөн булан ааҕар бэйиэттэрин кинигэлэрэ остуолугар куруук сыталлара. Үлэлиир остуолугар туох барыта бэйэтэ миэстэлээҕэ. Оҕолор кыра да сылдьан, аҕаларын остуолун биирдэ да тыыппаттар этэ. Кинигэтэ хайдах арыллыбытынан сытар буолара. «Литературная газета», «Литература России» хаһыаттары суруйтаран ааҕара. Биирдэ кинигэни тоҕо аахпат буолбутун ыйыппыппар: «Киһи буккуллан хаалар», – диэбитэ. Арааһа, дьон санаатын батыһан халыйан хаалыам, бэйэм суолбун-ииспин сүтэрэн кэбиһиэм диирэ буолуо. Тэлэбиисэри эмиэ көрбөт этэ», – диэн Клара Трифоновна истиҥник кэпсии-кэпсии суруйааччы кэргэнин кинигэлэрин остуолга ууран билиһиннэрэр.

 

Бэйэтигэр олус ирдэбиллээҕэ

“Былырыыҥҥыттан ыла суруйууларын, архыып докумуоннарын сааһылыы сылдьабыт. Хап-халыҥ тэтэрээккэ Манчаары Баһылай туһунан суруйууларын буллубут. Ону кини кэниспиэктээбит дуу, бэйэтин санаатын суруйбут дуу — чопчу этэр кыаҕым суох. “Уруокпун аахпакка, кэниспиэктээн тахсар этим. Миигин саамай үчүгэй үөрэнээччибит дииллэр да, мин оннук буолбатахпын. Миигиттэн быдан үчүгэйдик үөрэнэр оҕолор бааллар”, — диэн күннүгэр суруйбут. Кэлин кэпсииринэн, оччотооҕу үгүс оҕолор курдук, таҥаһа-саба мөлтөҕүттэн уонна нууччалыы үчүгэйдик билбэтиттэн биир саастыылаахтарын кытары наһаа бодоруспатах. Ону ситиһэн эбитэ дуу, үлэһит буолуоҕуттан ыла оччотооҕу муоданан таҥнар буолбута, олус чэнчис, ыраас этэ. Миэхэ соҕурууттан атахпар сөрү-сөп түүппүлэни атыылаһара, ырбаахы туһунан этэ да барыллыбат. Үлэтигэр, дьиэтигэр-уотугар тугу эмэ оҥордоҕуна, хаачыстыбалаахтык эрэ оҥорору сатыыра”, – диэн кэпсиир Клара Трифоновна.

 

“Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит”

Клара Трифоновна:

“Кэргэним куоракка да киирэн баран, суруйааччылар эйгэлэригэр олох хойут киирбитэ.

“Кэрэхтээххэ” арамаана өлбүтүн кэннэ суруйааччылар Василий Тарабукин уонна Сэмэн Тумат кыһамньыларынан 18 бастаах арамаан буолан тахсыбыта. Кумааҕыларын сааһылыы сылдьан, бу арамаан 19-с уонна 20-с бастара кумааҕынан суруллубута баарын булбутум. Хаалан хаалбытын булбаккалар, кинигэҕэ киирбэтэҕэ эбитэ дуу? Инньэ гынан, “Кэрэхтээҕи” ситэ бүппэтэх арамаан диэн ааттыыллар. Уопсайынан, Сэмэн Тумат кэргэним олоҕун, айар үлэтин элбэхтик сырдаппытыгар олус махтанабын.

“Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит” кэпсээнэ бэйэтин кэмигэр улахан биһирэбили ыла охсубатаҕа, ымпыктаан-чымпыктаан ырытыы да суоҕа. Ол оннугар “Көмүү” диэн кэпсээни хайҕаабыттара. Арай биирдэ Иван Шамаев Баһылайым айымньыларын тула кэпсэтии таһаарбыта. Ол көрсүһүүгэ кыра уолбунуун, кийииппиниин тиийбиппит. Уопсайынан, куоракка хойут киирэммит уонна ханна да сылдьыбакка, дьиэҕэ олорорбун ордорор буолан, суруйааччылары да, араас салайааччылары да улаханнык билбэт этим. Онно киинэ сценариһа Семен Ермолаев:“Баһылай Баһылайабыска олус дириҥ философиялаах, уобарастардаах, кинематография өттүнэн күүстээх кэпсээн баар. Биһиги хотой буларбыт буоллар, алдьархайдаах үчүгэй киинэ устуо этибит”, — диэн соһуппута. Киһим номнуо Баһылайы көрсөн, кэпсэтиитин ыыта сылдьыбыт эбит. Ити 1980-с сыллар ортолоругар этэ. Онтон кэлин режиссер Эдуард Новиков мин төлөпүөммүн булан, ити кэпсээҥҥэ киинэ устаары гынарын, миигиттэн көҥүл көрдүүрүн туһунан ыйыппыта. Биһиги, бу кэпсээнин кэнниттэн 25 сыл тухары аҕабытын умна быһыытыйбыттарыттан хомойо сылдьар дьон тута сөбүлэспиппит. Ону оҕолорбор кэлэн кэпсээбиппэр биир сиэним: “Оттон гонорара?” — диэн ыйыппыта. Дьон эмиэ: “Бу саха киинэтин үрдүк чыпчаалга өрө таһаарбыт киинэттэн төһө элбэх харчыны ыллыҥ?” — диэн ыйытан соһуталлар. Онуоха оҕолорум барахсаттар: “Аҕабыт аата ааттаннын, киинэ буолан киэҥ эйгэҕэ эрэ таҕыстын. Үйэ чиэппэрэ буолан баран аата ааттаммыта да долгутуулаах!” — диэн гонорар эрэ туһунан санаабатахпыт.

 
 
* * *
 

Николай Винокуров-Урсун: “Барыта этэҥҥэ буолбута буоллар, Василий Яковлев норуодунай суруйааччы буолар таһымнааҕа. Семен Данилов өтө көрөр дьоҕурдаах киһи этэ. Баһылайы чиэһинэйин, көнө сүрүннээҕин сөбүлүүрэ, улаханнык сыаналыыра уонна бэйэтин солбуйарыгар улаханнык эрэнэрэ”.

Клара Трифоновна уонна Василий Васильевич түөрт оҕолоохтор, элбэх сиэннээхтэр. Василий Васильевич үс сыл үлэлээбитин кэннэ босхо биэрбит кыбартыыраларыгар Клара Трифоновна тутааччы-инженер идэлээх, майор званиелаах соҕотох кыыһа Валентина Васильевна дьиэ кэргэнинээн эйэ-дэмнээхтик олороллор. Үс уол эмиэ бары туспа дьиэ-уот тэринэн, нус-хас олохтоох ыаллар. Улахан уоллара Трифон тутааччы, Николай физик, кыра уол Василий юрист идэлээхтэр.

Кэпсэтиибит түмүгэр Клара Трифоновна кэргэнин бүтэһик сылларын ахтарыгар: «Кэнники сылларга Василий Яковлевы дуоһунас былдьаһан эккирэтиһии, угаайыга киллэрии баара биллибитэ. Куоракка көһөн киирбиппин кэмсинэн да ылар кэмнэрим эмиэ бааллара…», – диэн хомолтотун кистээбэтэ.

Ол да буоллар, Клара Трифоновна суруйааччы кэргэнэ буолбут аналынан, кэргэнин түһүүлээх да, тахсыылаах да кэмнэрин тэҥҥэ үллэстэн, оҕолорун, сиэннэрин улаатыннартаан, туспа дьиэлээн-уоттаан олороруттан дьоллонор. Биэс сыл буола-буола Василий Яковлев үбүлүөйдээх тэрээһиннэрин ыытан, суруйааччы кэргэнин айымньыларын бар дьонугар төнүннэрдэ, үйэтиттэ.

Источник: «Эдэр саас»