Кини олоҕо – хорсун быһыыны оҥоруу
Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин саха ааҕааччытын тапталын ылбыт, айымньылара биир бастакынан нууччалыы тылбаастанан дойдуга, бырааттыы түүр норуоттарыгар биллибит ураты талааннаах суруйааччы, саха литэрэтиирэтэ сайдарыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбит бөдөҥ прозаик буолар.
Кини дириҥ ис хоһоонноох олоҕо, охсуһуута, айар үлэнэн дьарыктаныыта, ыар ыарыыны туруулаһыыта – барыта уос номоҕуттан түспэт кэпсээн буолан сылдьар. Эрилик Эристиин айар үлэтэ бэйэтэ хорсун быһыы холобурун быһыытынан сыаналанан, кини «саха Островскайынан» ааттаммыта. Суруйааччы олоҕун тиһэх сылларыгар төһө да олоххо тардыһыыта күүстээх буоллар уонна бэйэтэ оччотооҕуга буола турар сэрии ыар сылларыгар олоххо кыттыһыан да баҕардар, уһун үйэлэммэтэҕэ. Кини бэрт кылгас кэм иһигэр – уонтан тахса сылга тэтимнээхтик үлэлээн үгүс айымньыларын норуотугар хаалларбыта – ыстатыйаларын, хоһооннорун, поэмаларын, пьесаларын, кэпсээннэрин, сэһэннэрин, арамаанын уонна олоҥхолорун.
АЙАР ҮЛЭТИН ЧИНЧИЙИИ
Эрилик Эристиин айар үлэтин үөрэтии-чинчийии эрдэттэн саҕаламмыта. Кини олоҕор, айар үлэтигэр сыһыаннаах үгүс ыстатыйалар оччоттон-баччаҕа тиһигин быспакка бэчээттэнэ тураллар: бастакы ыстатыйалары бэйиэттэр Эллэй, Чаҕылҕан суруйбуттара, билиҥҥи кэмҥэ тиһигин быспакка суруйааччы С.Тумат, учуутал М.Е.Филиппова, аймаҕа И.Е.Максимов суруйаллар. Чинчийии үлэтин С.А.Новгородов төрөппүт кыыһа Елена Семеновна Новгородова 50-с сыллар ортолоругар көмүскээбит «Творчество якутского писателя Эрилик Эристина» диссертациятынан саҕалаабыта. Онтон улаханнык ылсан анаан туран, ф.н.д. Н.Н.Тобуроков үлээбитэ. Кини 1963 сыллаахха «Эрилик Эристиин олоҕо уонна айар үлэтэ» тиэмэҕэ диссертацияны көмүскээбитэ уонна үлэтин кинигэнэн таһаарбыта. Ол кэнниттэн 1979 сыллаахха «Писатель корчагинской закалки» монографията уонна 1992 сыллаахха «Эрилик Эристиин» диэн кинигэлэрэ тахсыбыттара. 2017 сыллаахха В.Б.Окороковалыын «Эрилик Эристиин» диэн улахан чинчийиилэрэ тахсыбыта.
СОНУН ТИЭМЭНИ…
Эрилик Эристиин дьиҥ олох чахчыларыгар тирэнэн, саха литэрэтиирэтигэр гражданскай сэрии тиэмэтин ылсан туран утумнаахтык ойуулаан көрдөрбүтэ. Ол барыта билигин историческай суолтата өссө үрдүүр. Аныгы көлүөнэлэр сахалар олохторугар буолбут уодаһыннаах сыллары өйдүүр-ырыҥалыыр буолалларыгар көмө буолар.
Эрилик Эристиин былыргы саха олоҕун хартыыналарын сиһилии ойуулаан, быһыы-майгы уратыларын көрдөрөн, олох реалистическай хартыынатын ойуулаабыта биллэрэр-көрдөрөр суолтата улахан, дьиҥ саха олоҕун көрдөрбүтэ уонна национальнай хараахтары арыйбыта. Саҥа киһи үөскээн тахсар суолун арыйан көрдөрбүтэ суруйааччы улахан ситиһиитинэн уонна саха литэрэтиирэтигэр сонун тиэмэнэн буолбута. Саха кыра киһитин өйүн-санаатын «уһуктуута», саҥа киһи «уһаарыллан» тахсыыта оччотооҕу олоххо баар дьиҥ көстүү этэ. Холобур, кини айбыт Уулаах Уйбааныгар («Кэриэс туолуута» сэһэн) саха национальнай хараахтара арыллар. Кини дьүһүннээх мөлтөҕө, өйдөөх кэрэгэйэ, утуйа сылдьар үрэх баһын киһитэ. Кини туһунан Доодороп кулуба этэр: «Дьүһүнүн көрөн, ама кинини дьахтар төрөппүтэ буолуо дуо дии саныыгын, оттон ыллаан-туойан бардаҕына, бу бэйэлээх киһи өлөн хаалыа буоллаҕа диэн аһыйа саныыгын». Ол курдук сахалар тас өттүттэн көрүүгэ мөлтөхтөрүн, бэрт сэмэйдэрин да иһин ис дьоҕурдарынан араас омук дьонун соһуттахтара. Кини саха кыра киһитин сиэринэн кыһыл да үрүҥ да диэки буолбакка, чуумпутук олорор санаалаах. Ол гынан баран, быраатын Кыра Хабырыыһы үрүҥнэр кыыллыы кырбаан өлөрүүлэрэ кини өйүн-санаатын уһугуннарар. Быраатын дьыалатын салгыыр кытаанах санааны ылынар уонна саҥа олоҕу тутааччы буолан, ааттыын, дьүһүннүүн, майгылыын уларыйар. Бу уобарас хайа эрэ өттүнэн Эрилик Эристиин бэйэтин прототиибэ буоларын бэлиэтииллэр.
Суруйааччы саха литэрэтиирэтин умнуллубат уобарастарын айбыта – Хачыгыр, Уулаах Уйбаан, Кыра Хабырыыс, Коля Манасов уонна да үгүстэри, ол саха ааҕааччытыгар дьайыыта, иитэр-үөрэтэр суолтата улахан этэ.
Эрилик Эристиин саха литэрэтиирэтигэр уһулуччулаах өҥөтүнэн буолбута – кини прозаҕа дьулуурдаах үлэтэ. Саха прозата кэпсээнтэн – сэһэҥҥэ, сэһэнтэн – арамааҥҥа сайдыы суолун кини айар үлэтинэн тэлбитэ. Этэргэ дылы, оскуола аанын өҥөйбөтөх, туоска көмөрүнэн буукубалары суруйа уонна дьон уҥуоҕар суруллубуту ааҕа үөрэммит самородок-суруйааччы саха литэрэтиирэтигэр бастакы арамаан ааптара буола үүнэн-хабыллан тахсыбыта. Онуоха барытыгар кини уус-уран тыл эйгэтигэр улааппыта, бэйэтэ олоҥхоһут талааннааҕа уонна Н.Островскай олоҕун, айымньытын холобур оҥостубута улахан оруолламмыта.
ЫЧЧАТЫ ИИТИИГЭ
Суруйааччы арамаана ыччаты иитиигэ улахан суолталаммыта. Туох-ханнык иннинэ сэриигэ сылдьар саха буойуттара бу арамааны ааҕан санааларын сытыылаабыттара, охсуһууга хорсуннук киирсибиттэрэ. Ол курдук буойун-бэйиэт Тимофей Сметанин фронтан суругар «Эрилик Эристиин бэртээхэй арамааны суруйбут» диэн сөҕөн-махтайан суруйбута. Оттон Николай Николаевич Тобуроков орой мэник уолчаан сырыттаҕына сэрииттэн эргиллэн кэлбит убайа Бүөтүр Тобуруокап кэһиитин бу арамааны аҕалбыта. Уол иһийэн олорон, бэйэтэ ахтарынан, долгуйарыттан кинигэ сабыс саҥа лиистэрин илибирэтэ-илибирэтэ биир тыынынан ааҕан бүтэрбитэ. Арамааны үйэтин тухары таптаабыта, литэрэтиирэнэн үлүһүйбүтэ, Эрилик Эристиин айар үлэтин чинчийэн наукаҕа киирбитэ, саха бөдөҥ учуонайа буолбута.
Бу арамаанын иһин суруйааччыга Саха сирин хомсомуолун бириэмийэтин аан бастакынан анаабыттара.
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ БАСТЫҤ МААСТАРА
Эрилик Эристиин айымньытын тылын барҕа баайа сөхтөрөр. Ол барыта олоҥхоһут-суруйааччы айар уратыттан үөскээн тахсыбыта, онон кини баай тылыгар, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларыгар, айымньы сюжетыгар, хараахтарыгар да олоҥхо эстетиката сабыдыаллаабыта саарбаҕа суох. Ол кини айар истиилин сүрүн уратыта буолбута. Билигин төрөөбүт тыл биир бастыҥ маастарын быһыытынан ааҕыллар.
Кини айар үлэтигэр саха литэрэтииринэй тылын сайдыытын түһүмэхтэрэ көстөллөр, суруйааччы литэрэтииринэй тыл олохтонуутугар тугунан да кэмнэммэт үтүөлээх. Ол соругу кини дьаныһан туран, сорук оҥостон үлэлээбитэ-айбыта. Онон Эрилик Эристиин айар үлэтэ билиҥҥи да саха суруйааччыларыгар бары өттүнэн үөрэнэр оскуолата, саха литэрэтиирэтин бараммат, далай кылаата буолар.
САХА ОСТРОВСКАЙА
Эрилик Эристиин олоххо актыыбынай позициялаах киһи этэ. Кини гражданскай сэриигэ ылбыт баастарыттан уһуннук ыалдьыбыта уонна аҕыйах сыл иһигэр дьаныардаахтык үлэлээн, нуучча суруйааччыта Н.Островскай хорсун быһыытын хатылаабыт дьикти дьылҕалаах, бэрт эрэйдээх да дьылҕалаах буоллар, кини киһиттэн эрэ ураты, холобурга эрэ сылдьар улахан дьоруойдуу олоҕу олорбут саха суруйааччыта буолар. Хараҕа суох, ыарыы тииһигириитигэр сытар киһи кытаанах санаатынан, дьулуурун күүһүнэн олоҥхолорун уонна бастыҥ айымньыларын суруйан хаалларбыта.
КИНИ ОЛОҔО – ҮТҮӨҔЭ, ҮРДҮККЭ ДЬУЛУҺУУ
Эрилик Эристиин бары өттүнэн толору сайдыылаах, баай дууһалаах лиичинэс этэ, кини киэҥ хабааннаах уопсастыбаннай үлэни ыыппыта, нэһилиэнньэҕэ, төрөөбүт түөлбэтигэр сырдатааччы үлэтин чиэстээхтик толорбута. Дьону, ордук эдэр ыччаты иитиигэ улаханнык кыттыспыта, илиитин араарбакка үлэлээбитэ. Кини олоҕо бэйэтэ үтүөҕэ, үрдүккэ дьулуһуу холобурунан буолбута, тыл номоҕор киирбитэ, үгүс дьону өрүкүппүтэ-күүрдүбүтэ. Биллэн турар, кини бүүс-бүтүннүү сэбиэскэй идиэйэҕэ бэриниилээхтик үлэлээбит, социалистическай реализм ньыматынан айбыт суруйааччы буолар. ХХ үйэҕэ социалистическай реализм ньымата аҥаардастыы бүрүүкээбитэ, айар тыыны хааччахтаабыта кистэл буолбатах, ол да буоллар, үгүс суруйааччылар талааннарын күүһүнэн чаҕылхай айымньылары айан таһааран, саха литэрэтиирэтин өлбөт-сүппэт тыыннаан ити хааччахтан мүччү көтөн тахсыбыттара. Олор истэригэр Эрилик Эристиин айымньылара кыһыл көмүс кылаат, саха литэрэтиирэтин устуоруйатын кэрэһитэ буолан киирэллэр.
УЧУОНАЙДАР ЭТИИЛЭРЭ
Билиҥҥи кэмҥэ, кэлэр да өттүгэр Эрилик Эристиин айымньыларыгар саха норуота хайдах сыһыаннаһыай диэн боппуруос үөскээбэт буолуон сатаммат. Онуоха чинчийээччилэр сөптөөх эппиэти биэрэллэр. Пед.н.д., бэрэпиэссэр Е.М.Поликарпова маннык суруйар «Эрилик Эристиин айар үлэтин ис киилэ – үтүө уонна мөкү бүппэт мөккүөрэ. Ол курдук, Эрилик Эристиин айар үлэтин быһаччы бэйэтин кэминэн иилэммит, кэм тыыннаах хартыынатын, кини мөккүөрдэрин уран тылынан ойуулуур кэриҥинэн эрэ сыаналааһын тутах. Бүгүҥҥү үгүс өйдөммөт өрүттэрдээх олохпут эгэлгэ тиэрэ көстүүлэрэ, ордук киһи барахсан уйулҕатын аймыыр, атаҕастабыл уйулгутун күөттүүр көстүүлэрэ билиҥҥи ааҕааччыга Эрилик Эристиин айымньыларын саҥалыы тыыннаан өйдүүргэ кыах биэрэр. Киһи сиэрин кэрэһилииргэ, киһилии буолуу тыынын иҥэриигэ быһаччы суолталаахтар». Ол аата Эрилик Эристиин айымньыларын философията саханы саха, киһини киһи оҥорорго көмөлөөх буолар. Кырдьыга да, суруйааччы айымньылара ааҕааччыга үтүө эрэ өрүтүнэн сабыдыаллыыллар уонна олоххо, киһиэхэ тапталы, сырдыкка, кырдьыкка итэҕэли иҥэрэр сырдык тыыннаахтар.
Оттон филол.н.к. Е.К.Иевлев маннык көрүүлээх: «Эрилик Эристиин «Маарыкчаан ыччаттара» арамаанын бэйэтин кэмин ирдэбилинэн, кылаассабай хараҕынан көрөн суруйбутун сыысхаллаан, билиҥҥи кэми кытта сибээстиир духуобунай сыаннаһын сотор сатаммата дьэҥкэ. Ол аата барыбытын холбуур Айылгы тиһигэр Киһи – Дьиэ кэргэн – Уруу – Норуот – Дойду – Аан дойду – Айылҕа – Үс кэм – Таҥара диэн сүдү, аан эйгэ иһигэр бары баарбытын өйдүүрбүтүгэр «Маарыкчаан ыччаттара» арамаан ис хоһооно тирэх буолар. «Маарыкчаан ыччаттара» арамаан күн-дьыл, Дьылҕа-Төлкө будулҕаннарын туораан, ХХI үйэ түһүлгэтигэр халбаҥнаабакка кииристэҕэ». Ол иһин кини дьиҥ патриотическай тыыннаах айымньылара саха норуотун урукку көлүөнэ да ыччаттарыгар өйүгэр-сүрэҕэр күүскэ дьайаллара, билиҥҥи саҥа үйэ да ыччаттарыгар үтүөнэн сабыдыаллыахтара саарбахтаммат.
БЫЙЫЛ АРАМААН ТАХСЫБЫТА 80 СЫЛА
М.К.Аммосов аатынан ХИФУ саха бастакы арамаана тахсыбыта 75 сылыгар анаан улахан кэмпириэнсийэни ыыппыта, саха литэрэтиирэтигэр арамаан жанра сайдыытын үөрэтэр сыаллаах учуонайдар санааларын эппиттэрэ. Быйыл арамаан тахсыбыта 80 сылын туолар.
Ол курдук, суруйааччы айымньылара, айар үлэтэ уонна тус олоҕо – барыта күн бүгүҥҥэ диэри умнуллубакка, үрдүктүк сыаналанан билиҥҥи ааҕааччыга, эдэр көлүөнэҕэ тиийэ турар. ХХI үйэҕэ «Уран тыл уустара» таһаарыыга «Кэриэс туолуута» (2001) 544 сирэйдээх суруйааччы сүрүн айымньылара түмүллүбүт бөдөҥ кинигэтэ күн сирин көрбүтэ. 2011 сыллаахха «Саха суруйааччылара – оҕолорго» анал таһаарыыга Эрилик Эристиин кэпсээннэрин кинигэтэ бэчээттэммитэ. 2014 сыллаахха «Кэм кэхтибэт кырдьыга» диэн Эрилик Эристиин пьесаларын, бэйиэмэлэрин, ыстатыйаларын хомуурунньуга тахсыбыта. Уус-уран литэрэтиирэни чинчийээччилэр билигин даҕаны Эрилик Эристиин айар үлэтин ырыталлар, үөрэтэллэр уонна ол чинчийэр үлэ салҕанан, дириҥээн сайдан баран иһиэ диэн эрэнэбит.
ӨЙДӨБҮННЬҮК МУСУОЙ
Чурапчы улууһугар Толоон бөһүөлэгэр саха суруйааччылара уонна Эрилик Эристиин аатынан сопхуос суруйааччы кэнники сылларга олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк мусуой тэрийбиттэрэ. Ол мусуой бэйэтин кэмигэр үлэтин бэркэ саҕалаабыта, Сэбиэскэй Сойуус үгүс муннуктарыгар олорор суруйааччыларга бэйэтин туһунан биллэрбитэ. Эрилик Эристиин туһунан элбэх ахтыылары хомуйбута, экскурсиялары тэрийбитэ. Онно хардаран, сүүһүнэн ахсааннаах Сойуус суруйааччылара мусуойга анаан бэлэхтээбит кинигэлэрин, суруктарын, хаартыскаларын ыыппыттара, баҕа санааларын эппиттэрэ. Кинилэр үксүлэрэ биир идэлээхтэрин хорсун олоҕун эрэ сөхпөхтөрө-махтайбатахтара, мусуойу тэрийбит дьону эмиэ хайҕаабыттара. Кинилэр бу дойду кыраман ыраах, ким да билбэт уһугар турар, түгэх сиргэ бүгэн олорор ханнык эрэ Чакыр нэһилиэгин дьоно хайдах мусуой тэрийбиттэрэй диэн соһуйбут быһыылаахтара. Ол суруйааччылартан биирдэстэрэ, Тбилиси куоракка олорор К.Л.Готава «Эһиги мусуойгут дьиҥнээх сэбиэскэй дьоннор хайаан даҕаны бэйэлэрин төрөөбүт сирдэрин патриоттара буолалларын, норуот туһугар олохторун анаабыт дьону хаһан да умнубаттарын өссө төгүл дакаастыыр» диэн суруйбут. Ити кырдьык.
ТУОМТУУ БААЙДАХХА
Н.Н.Тобуроков суруйааччы биир дойдулаахтарын үлэтин үрдүктүк сыаналаабыт: «Бу буолар, дьиҥинэн, Эрилик Эристиин тус илиитинэн суруллубатах да буоллар, кини өссө биир чулуу айымньыта. Ол айымньыны – суруйааччы мусуойун кини биир дойдулаахтара, чурапчылар, айбыттар, суруйсубуттар. Норуот устуоруйата итинник быстыбакка салҕанан бара турар буоллаҕына, сахалар хаһан да өлбөт үйэлэниэхтэрэ».
