Эппэтэх тылым…
Тохсунньу 24 күнүгэр саха бастакы суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Анастасия Саввична Сыромятникова лоп курдук 110 сыллааҕыта күн сирин көрбүт эбит.
Бу күн Литэрэтиирэ П.А. Ойуунускай аатынан түмэлигэр буолбут ахтыы киэһэтигэр ааппын ааттаан туран ыҥырдылар. Өссө: “Тыл этиэҥ дуо?” – диэтилэр. Ону: “Оо, оттон аҕыйах тылы син этиэм буолуо. Онно улахан дьон тыл этэр буоллахтара, көннөрү киһи кыбылларым хайдах эбитэ буолла?” – диэн дьаарханным. “Толлума дуу”, – диэбиттэрин иһин, сэбиэскэй киһи сиэринэн, ыраас мууска ылынан, бэлэмнэммитэ буоллум.
Анастасия Сыромятникова 70 сааһын Кириэс Халдьаайыга бэлиэтээһиҥҥэ түспүт хаартыскалары буллум, түмэлгэ бэлэхтиэм диэн угуннум. Онно үөрүүлээх мунньаҕы биллэр мелодист, ырыаһыт, салайааччы Николай Николаевич Туласынов салайан ыыппыт эбит. Оччолорго нэһилиэгэр баһылык эбитэ дуу?.. Долгуйан, түүн да аанньа утуйбатым.
Болдьохтоох кэммэр түмэлгэ тиийэн, томполору көрүстүм. Астаах сандалыга олорон, ахтыы тэрээһини көрдүбүт. Истиэндэлэргэ Сыромятникова олоҕун, айар үлэтин кэрэһилиир хаартыска бөҕө кэчигирээбит.
Ахтыы киэһэтин саха норуодунай суруйааччыта Наталья Харлампьева иилээн-саҕалаан салайан ыытта.
Суруйааччылар, биир дойдулаахтара, томполор, тыл эттилэр, аҕыннылар. Хата, миэхэ тыл биэрбэтилэр. Тыл этэ үөрүйэҕэ суох киһи үөрдүм.
Мин оҕо эрдэхпинэ, 50-60 сылларга, эр дьон суруйааччылар ортолоругар соҕотох дьахтар суруйааччы Анастасия Сыромятникова, оттон өрөспүүбүлүкэ таһымнаах биллэр суруналыыстарга соҕотох саха дьахтара Федора Егорова бааллара.
70-с сыллартан саҕалаан, кыргыттар литэрэтиирэҕэ хото киирэн барбыттара: Варвара Потапова, Валентина Гаврильева, Наталья Харлампьева уо.д.а.
Анастасия Сыромятникова Томпо улууһун Арыы Толоон диэн кыракый дэриэбинэтигэр төрөөбүт. Суруйааччы Егор Неймохов ийэтэ Татьяна Семеновна Кынтоярова Анастасия Саввична Сыромятникова оҕо эрдэҕинээҕи дьүөгэтэ, бииргэ үөскээбиттэр.
Ол иһин Дьөгүөрү наһаа үчүгэйдик саныыра, оҕотун курдук сыһыаннаһара. Егор Петрович улахан убайдара Мэхээлэ уонна Киэсэ Неймоховтар сэрииттэн кэлэн баран, Арыы Толоон кыргыттарын Анна Афанасьевна Степанованы, Анна Дмитриевна Колодезникованы кэргэн ылбыттара. Оҕо-уруу, сиэн бөҕөлөр.
1985 сыллаахха Анастасия Саввична 70 сааһыгар суруйааччылартан Валентина Гаврильева, баартыйа обкомуттан Егор Неймохов Томпоҕо арыаллаабыттара.
Көрсүһүү бөҕө тэрийэллэр. Егор Петрович Хаандыгаҕа улахан эдьиийэ Вера Михайловна кэргэнинээн, суруналыыс Афанасий Иосифович Корниловтыын, прием оҥороллор. Эдьиий Вера дьиэтэ-уота мааныта, аһа-үөлэ минньигэһэ бэйэтин киэнэ буоллаҕа. Анастасия Саввична сүрдээҕин астыммыта.
Арыы Толоон диэн Кириэс Халдьаайыттан тэйиччи, Алдан кытылыгар турар кыракый дэриэбинэ.
Нэһилиэнньэтэ 200-чэкэ эрэ дииллэр. Уонна манна улахан учуонайдар, артыыстар, айар үлэһиттэр төрөөбүттэр эбит. Наука 6 доктора: үс физико-математическай, үс техническэй наукаларга. Ону таһынан наука 8 кандидата баар. Олортон түөрдэ Анастасия Сыромятникова дьоно: кэргэнэ Спиридон Ксенофонтович Дмитриев – историческай наука кандидата, уола Петр Спиридонович Дмитриев – геологических наука кандидата, сиэнэ Максим Георгиевич Дмитриев – политическай наука кандидата, бииргэ төрөөбүт быраата, биллиилээх литературовед, критик, филологическай наука кандидата Георгий Саввич Сыромятников.
Арыы Толоонтон саха култууратын, ускуустубатын сайдыытыгар өҥөлөөх дьон тахсыбыта. Егор Гаврильевич Старостин-Байаҕантай – техническэй наука доктора, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.
Михаил Гаврильевич Старостин – РФ үтүөлээх худуоһунньуга, график, плакатист, живописец, иллюстратор, дизайнер, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.
Аны Лаврентий Иннокентьевич Мекюрдянов – балет артыыһа, САССР үтүөлээх уонна норуодунай артыыһа, кэргэнэ Саха тыйаатырын биллиилээх артыыската, РСФСР үтүөлээх, САССР норуодунай артыыһа Александра Дмитриевна Иванова.
САССР үтүөлээх артыыһа Роман Семенович Никифоров П.А.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар үлэлээбитэ. Иван Гоголев-Кындыл “Наара суох” кэмиэдьийэтигэр Балтараа Сирэйи олус да бэркэ оонньообута.
Кэпсээнтэн кэпсээн диэбит курдук, Роман Никифоров кэрэ бэйэлээх артыыска Ирина Максимованы кэргэниттэн арааран холбоспуттара. Оччолорго сэбиэскэй киһи сиэригэр сөп түбэспэтэ, айдаан буолбута. Үтүөлээх артыыс сыбаанньаларын былдьаталларын кэрэйбэккэ, тыйаатыртан уурайан, тус хоту Күһүүргэ барбыттара. Роман балыкка, Ирина остолобуойга үлэлээбиттэр.
Дьэ, таптал диэн оннук күүстээх. Кэлин тыйаатырга төннүбүттэрэ, сыбаанньаларын эмиэ биэрбиттэрэ. Билигин оннук барытын быраҕан, далбартан аккаастанан, таптал туһа диэн, куораттан түҥ тыаҕа түһэр эдэр дьон бааллара буолуо дуо?!
Ефим Николаевич Степанов, П.А. Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар үлэлиир, РФ үтүөлээх, СӨ үтүөлээх уонна норуодунай артыыһа. Егор Неймохов бииргэ үөрэммит кылааһынньыга.
Кэлин П.А. Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар Сергей Баланов диэн талааннаах уол артыыстыыр. Кинини “Төлкө” испэктээккэ Дьаакыбылап кулуба суруксутун оонньуурун көрөн биһирээбитим.
Дьэ, ити курдук кыракый дэриэбинэттэн итинник баһырхай талааннаах, өйдөөх ыччат үүнэн таҕыста.
Анастасия Саввична кыргыттара Полина Вешниковалыын, Надежда Дмитриевалыын үһүөн –култуура үтүөлээх үлэһиттэрэ.
Анастасия Саввична Сыромятникова сүрдээх тэтиэнэх быһыылааҕа. Ахтыы киэһэтигэр экраҥҥа кини кыттыылаах киинэ каадырдара көстө турдулар. Онно биир түгэҥҥэ ыһыах көһүннэ. Ити 1994 с. Мэҥэ Алдаҥҥа буолбут ыһыахха А.С. Сыромятникова ыалдьыттаабыт эбит. Айылҕа муҥутаан тупсан турар кэмэ. Хатыҥ чараҥ быыһыгар ыһыахтыыллар.
Ити ыһыаҕы тэлэбиисэринэн көрбүппүт. Ол сыл халаан уута наһаа кэлэн, сир- дойду ууга барбыт курдук өйдүүбүн. Ол иһин суол-иис алдьанан, массыына сылдьыбат. Онно Анастасия Саввичнаны “танкетка” диэн ааттанар тэрилинэн тиэйэ сылдьыбыттара. Тааҥкаҕа курдук, үөһэ лүүгүнэн киирэҕин. Онно А.С. Сыромятникова бэрт сылбырҕатык киирэрин уонна тахсарын бэркэ сөҕө көрбүттээхпин. 80-лаах киһиэхэ сүрдээх ээ, бэйэтин кыанара.
Ыһыахха биир каадыр баар. Онно Анастасия Саввична олохтоох эмээхсини кытта, табаҕын уотун кини бөппүрүөскэтиттэн уматтан, бэрт эйэлээхтик сэһэргэһэллэрэ. Суруйааччыбын диэн улуутумсуйбакка, тыа дьахтарын кытта табахтаан бусхатара. Төһө да билигин ити каадыры омнуолуу көрдөрбүт, наһаа истиҥник ылыммытым, олохпут буоллаҕа.
Аны А.С. Сыромятникова наһаа хорсун дииллэрин өйдүүбүн. 1941 сылтан баартыйа чилиэнэ, хомуньуус, ханнык да үрдүк трибунаттан кыларыйан турар кырдьыгы уот харахха этэртэн толлубата үһү.
Биһиги көлүөнэ Анастасия Саввична “Дьүөгэлиилэр”, “Дьэдьэннээх халдьаайы”, “Кыыс Хотун” уо.д.а. айымньыларын ааҕан улааппыппыт. Ол кинигэлэри бу сигэнэн киирэн ааҕыахха сөп https://new.nlrs.ru/collections/4980
Кини ыччат хаһыатыгар инньэ “Эдэр бассабыык” диэн ааттаах эрдэҕиттэн суруналыыһынан үлэлээбитэ. Ити хаһыат иһинэн “Хомус” диэн куруһуок тэрийэн, ыччаты уус-уран суруйууга угуйбут үтүөлээх. Ол куруһуоктан Вениамин Миронов, Альберт Бүлүүйүскэй, Варвара Потапова, Валентина Гаврильева уо.д.а кэлин биллэр суруйааччылар куорсун анньынан үүнэн тахсыбыттара. Ол аата бэйэтигэр солбук дьахтар суруйааччылары ииппит, бэлэмнээбит эбит.
Кэлин 2005 с. буоллаҕа буолуо, Анастасия Сыромятникова аатын Арыы Толоон оскуолатыгар иҥэриигэ оҕолорун, сиэннэрин кытта тахса сылдьыбыппыт. Туох да наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Бэрт дьоҕус гынан баран, наһаа үчүгэй оскуола этэ. Оҕолор алаадьынан, кымыһынан айах тутан көрсүбүттэрэ, кэпсиэр көрдөрбүттэрэ. Оскуола оҕотун ахсаана отуччаны кыайбат этэ да, наһаа көхтөөхтөрө, биир дьиэ оҕолорун курдук доҕордуулара харахха быраҕыллара. Ол иһин да бачча кыра дэриэбинэттэн итиччэ элбэх биллиилээх дьон, учуонайдар, артыыстар, атын да идэлээх дьоһуннаах дьон таҕыстахтара дии саныыгын.
Кыыһа Надежда Дмитриеваны билэр этим. Тэлэбидэнньэҕэ үлэлиирэ, кини биэриилэрин өрүү сэҥээрэрим. Саха кыыһын нууччалыы ыраастык саҥарар, эҥкилэ суох дикциялаах дириҥ ис хоһоонноох биэриилэрэ дьон болҕомтотун тардара, кэлин биир бастакынан СӨ суруналыыстарга Судаарыстыбаннай бириэмийэтин ылбыта.
Е.Неймохов көрдөһүүтүнэн, Надежда Дмитриева Петербурга тиийэ сылдьыбыта. “Ытык Ильмень” диэн киинэни устубута. Оччотооҕуга 1943 с. олунньу 22-23 түүнүгэр буолбут кыргыһыыны илэ харахтарынан көрбүт дьон өссө тыыннааҕа, олортон интервью ылбыта.
А.С. Сыромятникова кэргэнэ С.К. Дмитриев мин биир дойдулааҕым. Аҕам бэркэ билэрэ, куоракка кэллэҕинэ ыалдьыттыыра. Сүрдээх сэһэннээх, өй хаата сэргэх киһи диирэ.
Чэ, ити курдук саха биллиилээх суруйааччыта Анастасия Саввична Сыромятникова туһунан ахтыы киэһэтэ бэйэтин курдук бэрт сэргэхтик ааста.
Төрөөбүт дойдутуттан, Арыы Толоонтон, кэлбит ыччат хомустаан, ыллаан киэргэттэ. Оскуола учуутала оҕолор айар үлэлэрин туһунан экраҥҥа көрдөрөн кэпсээтэ.
Кинилэри көрө, истэ олорон, Анастасия Саввична барахсан туйаҕын хатарааччылар бааллар эбит диэн эрэл санаалаах дьиэлээтим.
Хаартыскалары ааптар тиксэрдэ, итиэннэ интэриниэт аһаҕас ситимнэриттэн туһанныбыт.