«Саха сирэ»
Бүгүн суруйааччы Арчылан 60 сааһын туолла
Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан — бэйиэт, прозаик, литература кириитигэ, публицист, тылбаасчыт, Арассыыйа Суруналыыстарын, СӨ Суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ, «Күрүлгэн» сурунаал эрэдээктэрэ.
Афанасий Гуринов Сунтаар улууһун Тойбохой орто оскуолатын, М.К.Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрбитэ. Университекка «түүр тыллара» идэҕэ аспирантураҕа үөрэммитэ.
Бастакы хоһоонноро 1980-с сыллар бүтүүлэригэр «Эдэр коммунист» уонна «Кыым» хаһыаттарга бэчээттэммиттэрэ. «Сахаада» хаһыат «Хомус» түмсүү хаһыат-кинигэтигэр «Алыптаах түгэн» диэн хоһооннорун бастакы хомуурунньуга тахсыбыта. Ити 1990 сыллаахха тахсыбыт хомуурунньугар «Арчылан» диэн аатынан ааҕааччыга аан бастаан биллибитэ.
Бэйиэт хоһоонноругар мелодистар Аркадий Николаев-Эрхаан, Иннокентий Васильев-Лэгэнтэй, Владимир Индигирскэй, Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй уо.д.а. ырыа айан көтүппүттэрэ. СӨ култууратын туйгуна, проза жанрыгар И.М.Гоголев-Кындыл аатынан литература өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэтин лауреата Афанасий Гуринов — литератураҕа, кириитикэҕэ, устуоруйаҕа уо.д.а. аналлаах элбэх ыстатыйа ааптара.
Айымньылара:
«Кыһыл ойуун таабырына» эссе (2003 с.), «Ол түгэн уораана…» сэһэн (2010 с.), «Хоһооннорум -– айыыларым» (2012 с.), «Алмаас уонна хара дьай» сэһэн (2015 с.) , «Манаас» тылбаас (2014) , «Ийэлэриэм, мин кэллим!..» дьиҥ олохтон сэһэн (2022 с.), «Аалай хамсык» аудио-кинигэ (тылбаас) (2022 с).
«Кыһыл ойуун»
Эссеҕэ Б.Ойуунускай биир бэлиэ айымньыта -– хара бэчээттэниэҕиттэн үгүс мөккүөрү үөскэппит «Кыһыл Ойуун» олоҥхо-тойук аныгы кэм киһитин хараҕынан көрөн ырытыллар. Манна туһааннаах айымньыга туһуламмыт урукку кириитиктэр үлэлэрин эридьиэстээһини таһынан, Ойуунускайы айааччы быһыытынан өйдөөһүнү өссө дириҥэтэргэ холонуу оҥоһуллар.
Итинник саҥаттан ааҕыы наадатын саха норудунай суруйааччыта Софрон Данилов эмиэ дириҥник өйдүүрэ.
«Ол түгэн уораана…»
2010 сыллаахха суруйааччы «Ол түгэн уораана» диэн маҥнайгы сэһэнэ тахсыбыта. Ол иннинэ 2005 с. «Чолбон» сурунаалга бэчээттэммитэ. Айымньы быһаччы литературнай төрүттээх — ааптар норуодунай суруйааччы Софрон Данилов 1963 с. суруйбут «От үрэххэ» кэпсээнин персонажтарын сэһэнин дьоруойдара оҥорон көрдөрбүтэ.
Арчылан:
— «Ол түгэн уораана» сэһэн саха норуодунай суруйааччыта Софрон Данилов «От үрэххэ» диэн хрестоматияҕа киирбит кэпсээнигэр олоҕуран сурулунна. Ону кытта Софрон Данилов олоҕун чахчылара, саллааттар суруктара, ахтыылар, суруйуулар уус-ураннык туһанылыннылар. Онон, «От үрэххэ» кэпсээни санаан-эргитэн ылар сэһэни кэлимник ылыныыга улахан көмөлөөх буолуоҕа».
«Хоһооннорум – айыыларым»
А.С.Саввинов, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, философия наукатын доктора:
«Бу кинигэ сыаннаһа кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы улаатыа уонна дьон кэрэхсэбилин тардара күүһүрүө дии саныыбын.
Поэт хоһоонноругар сүрүннээн тирэх ис айылгытыгар болҕомтотун уурар: норуот төрүт өйүгэр-санаатыгар, оҕоҕо, ийэҕэ, чугас дьоҥҥо тапталыгар. Кини – поэт-бөлүһүөк.
Арчылан бу бастакы хоһоон кинигэтэ кини айымньылаах үлэтигэр дьоһуннаах тирэх буоларыгар тус бэйэм саарбахтаабаппын уонна кэлэр өттүгэр саха аймах олоҕор төһүү суолталаах айымньын бэлэхтиэ диэн эрэл санаабын биллэрэбин».
«Алмаас уонна Хара дьай»
Саха норуодунай бэйиэтэ Рафаэль Баҕатаайыскай 2008-2009 сс. суруйбут «Хара дьай» трагедиятыгар олоҕурбут сэһэн. Айымньыга Саха сиригэр алмаас уонна көмүс үлэтигэр ХХ үйэҕэ, 60-с сыллар ортолоруттан 1980-с сыллар саҕаланыыларыгар диэри кэрчик кэми хабан, араас улуустарга буолуталаабыт түбэлтэлэр аттарыллан, уус-ураннык ойууланаллар. Дьоруойдара — таҥыллыбыт уобарастар.
«Манаас»
Арчылан:
«Тылбааспыт кыргыз норуодунай суруйааччыта, бэрэпиэссэр Бексултан Жакиев кылгатан оҥорбут варианыгар олоҕурар. Саба быраҕан 15000 хоһоон субурҕата. Манаас дьылҕата төрүөҕүттэн өлүөр диэри сэһэргэнэр.
Тылбаас уустуга олус элбэх. Кылгастык кыайан быһаарбаккын. Аны туран, биһиги нуучча тылын нөҥүө тылбаастыыбыт. Ону тутахсытан, кыаҕым тиийэринэн кыргызтыытын туһана сатаатым. Сахалыы икки тус-туһунан тылбаас таҕыста. Тыл үөрэхтээҕэ Тамара Ивановна Петрова биһикки тылбааспыт уонна Трофим Семенович Кириллин тылбааһа.
Манааһы тылбаастааһын биһиэхэ туох көдьүүстээҕий? Бастакытынан, тылбаас өйү-санааны, билиини хаҥатар, онон уруулуу тыллаах омук мэҥэ айымньытын кытары билсэммит кинилэри кытары ордук өйдөһөр кыахтанабыт. Иккиһинэн, тылбаас диэн тылы байытыы, имитии-хомутуу ньымата».
«Ийэлэриэм, мин кэллим!…»
Уус-уран сэһэн Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа В.Д.Иванов ахтыытыгар олоҕуран суруллубут. Бүлүү улууһун Чочутугар төрөөбүт Василий Давыдович олус дьикти олоҕу олорбут. Икки ийэлээх: төрөппүт уонна иитиллибит.
«Аалай хамсык»
Афанасий Гуринов-Арчылан:
«Джек Лондон «Алая чума» сэһэнин тылбаастааһын тус бэйэбэр олус кэрэхсэбиллээх уонна умсугутуулаах буолла. Джек Лондон айымньыта сахалыы аан бастаан 1948 сыллаахха тылбаастаммыт. Тылбаас эрэдээктэрэ -– филология наукатын хандьытаата, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Ньурба улууһуттан төрүттээх Никита Канаев. Ол кэнниттэн Джек Лондон айымньыларын тылбаастааһынынан Иннокентий Егоров, Софрон Данилов уонна Павел Неустроев дьарыктаммыттар».
Айымньыны Саха Өрөспүүбүлэкэтин үтүөлээх артыыһа Кирилл Семенов уонна «Тыыннаах Дорҕоон» биэрии ааптара Иван Тарасов-Эрэл Эрилик ааҕан ааҕааччы истиитигэр-билиитигэр таһаарбыттара.
Бу күннэргэ Национальнай бибилэтиэкэҕэ Афанасий Гуринов-Арчылан айар үлэтигэр анаммыт кинигэ быыстапка кини талааныгар сүгүрүйээччилэри күүтэр.
