БЭЙЭ ДЬЫАЛАТА
90-с сыллартан биһиги олохпутугар ырыынак, чааһынай тэрилтэ, бизнес, предприниматель диэн өйдөбүллэр киирэн барбыттара. Ол иннинэ сэбиэскэй тутул өссө эстэ илигинэ фарсовщиктар диэн бааллара. Кистээн, саһан бытархай маллары атыылыыр. Оччолорго биһиги студенныы сырыттахпытына джинсы, футболка, кроссовка, дипломат диэн илиигэ тутуллар кыракый чымадаан курдук суумка наһаа кырыымчык этилэр. Ону кистээн атыылыыр уолаттар, кыргыттар бааллара.
Ити барыта омук сириттэн кэлэр, онон оччолорго туох эрэ бэйэтэ система баар эбитэ буолуо тарҕатыынан дьарыктанар. Дьэ, онно ким дьиҥнээх американскай джинсылаах – билиҥҥинэн эттэххэ, саамай “крутой”. Онон дьарыктаммыт уолаттар сорохторо билигин көрдөхпүнэ улахан предпринимателлар буола сылдьаллар. Ол иһин атыыһыт диэн син биир суруйааччы дуу, худуоһунньук дуу курдук айылҕаттан бэриллэр дьоҕур, талаан быһыылаах дуу дии саныыбын.
Мин чааһынай тэрилтэ тэринэрбэр харчы өлөрөр дуу, байар тайар дуу туһунан олох санаабат этим. Бэйэм идеяларбын олоххо киллэриэхпин баҕарар этим. Холобур, оччолорго саамай улахан баҕам туохтан да тутулуга суох бэйэ хаһыатын дуу, сурунаалын дуу тэрийии. Мин буоллаҕына суруналыыстыкаҕа үлэлээн, Чурапчыга “Саҥа олох”, Дьокуускайга “Саха сирэ”, “Республика бүттүүнэ” хаһыаттарга наар кэрэспэдьиэнинэн сылдьан сайдан хаалбытым. Этэргэ дылы, боростуой кэриспэдьиэн ыстааныгар улам баппат буолан барбытым. Кэттэхпинэ хам тута, сиигинэн хайыта бара сылдьар буолбута. Баһым иһэ баппат идея, саҥа үрдэллэри боруобалыахпын, идэбинэн сайдыахпын, бэйэм тутан хабан хаһыат, сурунаал оҥоруохпун баҕарарым. Ол эрээри судаарыстыба хаһыатыгар ким миэхэ миэстэтин туран биэриэй, онуоха эбии “истигэнэ суох”, “көҥүлүнэн сылдьар” суруналыыс диэн репутациялааҕым. “Эдэр сааска”, дьиҥэр, мин идеябынан үөскээбит хаһыат буоллаҕа дии, эрэдээктэр миэстэтэ тахсыбытыгар ыйыттаран көрбүппүн чугаһаппатахтара. Онон ырыынак миэхэ саҥа суолу ыйан биэрэр курдук буолбута. Бэйэтэ үбүлэнэр, кимтэн да тутулуга суох таһаарыыны оҥоруу.
Саамай ыарахан - быһаарыныы. Бастакы хардыыны оҥоруу. Оччолорго билиҥҥи курдук буолбатах, чааһынайдары ким да өйөөбөт, куруук үүрүллүүгэ, үтүрүллүүгэ сылдьаҕын. Дьиэлээх-уоттаах, оҕолоох-уруулаах киһи идея туһа диэн баран куһаҕана суох хамнастаах үлэтин хаалларан, иннэ-кэннэ биллибэт, мүччүркэй эйгэҕэ барарыгар хорсун быһыы наада.
Тугу эмэ оҥоруом диэн эрэллээҕим эбитэ дуу, эбэтэр саҥа санааларбын олоххо киллэрэр баҕам батарбатаҕа эбитэ дуу, ол бастакы хардыыны оҥорбутум. Судаарыстыба хаһыаттарыгар муунтуйуу, хаайтарыы да баара эбитэ буолуо.
Махтал доҕорбор Олег Сидоровка! Аан бастаан өйөөбүт, суолу арыйан биэрбит кини. Олег “Илин” сурунаала сахаҕа саамай демократия былааҕа этэ, бастыҥ өй-санаа, суруналыыстыкаҕа, полиграфияҕа саҥа сыһыан барыта онон ааһара. Наһаа үрдүк таһымнаах, Арассыыйаҕа хайа да куоҥкуруска кытыннаҕына наар кыайан, хайҕанан кэлэр таһаарыы этэ. Оччолорго “Илин” кыра да буоллар бюджеттан харчы ылара. Онон Бэчээт дьиэтигэр бэйэтэ туспа хостооҕо, компьютернай техникалааҕа. Олегка “Далаһа” диэн айар ыччат сурунаалын бырайыагын илдьэ тиийбиппэр миэхэ миэстэ биэрбитэ. Бастакы бэйэ сурунаалын таһаарыы үөрүүтүн, эрэйин барытын онно билбитим, туох дьыалаҕа ылсан эрэрбин онно өйдөөбүтүм.
“Далаһаны” биэс нүөмэри таһаарбыппыт. Таҥыытыгар Сарыал Никифоров, көмөлөһөөччүлэринэн Света Алексеева, Сардаана Барабанская үлэлээбиттэрэ. Сахалыы бастакы чааһынай, өҥнөөх сурунаал. Саха дьоно наһаа үөрэ, астына көрсүбүтэ бастакы нүөмэри! Айар ыччат суруйааччылар, артыыстар, худуоһунньуктар, музыканнар, суруналыыстар тустарынан кэпсэнэр. Араас саҥа сонун рубрикалары арыйбыппыт, урут биллибэт эдэр суруйар ыччаты бэчээттээбиппит, режиссердары, музыканнары, суруналыыстары билиһиннэрбиппит. Биһиги тула оччотооҕу бастыҥ айар эдэр ыччат мустан киирэн барбыта.
Ол эрээри... Барыта үп харчы диэн боппуруоска кэлэн иҥнэн хаалар. Бэйэбит үстүү-түөртүү ый устата харчыта суох сылдьарбыт. Ону өссө тулуйуохха сөп. Онтон суруйар суруналыыстаргар, уруһуйдуур худуоһунньуктаргар гонорар төлүөххүн наада, кумааҕы, компьютер, кырааска атыылаһыахтааххын. Уонна саамай кылаабынайа – кэлэр нүөмэргин типографияҕа бэчээттэтэр сууммаҕын булуохтааххын.
Оччоттон баччаҕа диэри өҥнөөх сурунаалы бэчээттэтэр сүрдээх ыарахан. Атыылаан туох дуоннааҕы киллэриэххиний? Маҕаһыыннарга, киоскаларга туттардаххына бырыһыаннара 30-50 бырыһыан, элбэҕи эттэххинэ сурунаал сыаната үрдээн хаалар, атыыга барбат, инньэ гынан кыра сыанаҕа туттараҕын. Төлөбүрдээх реклама көрдөөн сордоноҕун, спонсордары эккирэтиһэҕин. Эһиннэхпит ол.
Саха сиригэр биир бэйэтин толору үбүлэнэн, хаһыат, сурунаал бөҕөнү таһааран уһун кэмҥэ улахан уорган буолан олорор тэрилтэ баар. Ол Л.И.Левин “Якутск вечерний” хаһыата. Кини биһиги курдук хаһыат, сурунаал оҥорон эрэйдэммэккэ бастаан экономика өртүттэн саҕалаабыт. Киэҥ сиринэн сылдьар киһи билэр буоллаҕа дии, ырыынак кэллэ, саҥа үйэ кэллэ, онно биллэрии, реклама суолталаах буолуо диэн. Инньэ гынан, Саха сиригэр бастакы төлөбүрдээх биллэриилэр хаһыаттарын тэрийэр, онтон кыаҕын ылан, база тэринэн баран дьэ, бастыҥ суруналыыстары ыҥыран идеяларын олоххо киллэрэр. Дьиҥнээх улахан менеджер суола. Биһиги сахалыы тыллаах таһаарыылар төһө да үчүгэй ис хоһоонноох буоллахтарына сайдар кыахтара кырыымчык. Ааҕаачыбыт аҕыйах, онно кэлэн хаайтаран хаалаҕын. Онон Саха сиригэр бэчээт дьыалата оччоттон баччаҕа диэри ночооттоох.
“Далаһа” кэнниттэн тугу тугу оҥоро сатаабатаҕым, туох туох идеялары боруобалаабатаҕым баарай? “Илгэ” сурунаал, “Тыа сирэ” хаһыат (2002 сыл), “Көмүөл” хаһыат, онтон общественнай политическай сурунаал, “Уус саха” саха төрүт дьарыгар аналлаах таһаарыы. “Тоҕо бииртэн бииргэ көһө сылдьаҕын, сонумсаххын дуу тугуй дуу?” - дииллэр дьоннор. Хайдах гыныахпыный, тэрилтэлэрим эстэн иһэллэр, көрөн туруом дуо, саҥа идеяны ылан, саҥаттан саҕалаан инним хоту баран иһэбин. Саамай ыарахан “Көмүөл” сурунаалга этэ. Дьиҥэр, уһуннук барбыт, биир тапталлаах тэрилтэм. Эдэр ыччаттары мунньан сүрдээх айымньылаахтык, иллээхтик үлэлээбиппит. Менеджерим Алена Иванова үлэһит, кэпсэтиилээх баҕайы кыыс, Сергей Кривошапкин диэн суоппардаахпыт. Биһиги суруйабыт, сурунаалбытын оҥоробут, онтон дьоммут массыынанан куораты биир гына сүүрдэ сылдьан реклама хомуйаллар, ол харчытынан бары хамнастанабыт, нүөмэрбитин бэчээттэтэбит, арендабытын төлүүбүт.
Ол эрээри оччотооҕу предприниматель көмүскэлэ суоҕа бэрт этэ. Биир түүн алдьархай буолбута. Арендалаан олорбут дьиэбит умайан хаалбыта. Эргэ цирка аттыгар чааһынай тэрилтэлэргэ анаан диэн туппут икки дуу, үс дуу этээстээх улахан баҕайы дьиэ биир түүн иһинэн күл көмөр буолбута. Түүн ыҥыттарбыттарыгар тиийбитим, дьиэ умайа аххан турар, кими да киллэрбэт гына милииссийэлэр, баһаарынньыктар бөҕө сүүрэкэлии сылдьаллар, тэрилтэлээх дьон мустан хайыыр да кыахтара суох көрөн тураахтыыллар. Ким маҕаһыына умайар, табаара, ким парикмахерскайа, салона, ким эрэ бизнеһэ, дьыалата куолута, эрэлэ... Биһиэхэ суруналыыстарга саамай муспут матырыйаалбыт, архыыппыт, бэлэмнээбит макеттарбыт суох буолаллара охсуулаах. Ити кэнниттэн дуогабар быһыытынан үлэлэппит дьоҥҥун кытта төлөһөр ыарахан этэ. Кредиккэ хабалаҕа киирии, ордубут техниканан төлөһө сатааһын диэни онно билбитим. Ити биһиги саҕанааҕы предпринимателлар бары ааспыт суоллара, ол иһин суруйабын.
Уопсайынан, коммерсант үстэ "умайыахтаах", ону тулуйдаҕына дьиҥнээх коммерсант буолар диэн оччолорго өйдөбүл баара. Иккис “умайыым” - Профсоюз эргэ дьиэтигэр. Онно үһүс дуу, төрдүс дуу этээскэ хос арендалаан олордохпутуна биир түүн баһаарынай кирилиэһинэн ыттан, түннүгү алдьатан компьютердарбытын, сыаналаах баҕайы фотоаппараппытын, принтербытын илдьэ барбыттара. Аллараа харабыл баара даҕаны, хайдах истиэ суоҕай, түннүк алдьанар тыаһын, куттаммыт быһыылаах этэ, тахсыбатах. Онно милииссийэҕэ тыллыы сылдьан билбиппит ол түүн биэс предприниматели халаабыттар этэ. Чааһынайыҥ эрэйдээх харчыта кэмчи, наар чэпчэкини көрдүүр, инньэ гынан киирэн биэрэр. Үһүспүтүгэр сурунаалларбыт саҥа нүөмэрдэрин бэчээттэтээри муспут харчыбытын, чэпчэкигэ оҥотторобут диэн албыннаан ылан баран сүтэн хаалбыттара. Бүттэхпит ол. Онон оччотооҕу чааһынай тэрилтэни атаҕар туруора сатыыр киһи үс улахан моһолун ааспытым диэхпин баҕарабын.
Ити курдук сылдьан, ардыгар үнтү эстэн, икки хараҕым үүтэ көстүбэт буолан, дьиэбэр кэлэн суланаары гыннахпына кэргэним этэр этэ. “Хайыаххыный, бэйэҥ талан ылбыт суолуҥ” – диэн. Кырдьык, бэйэм талан ылбыт суолум. Ким да миигин чааһынайга бар диэн күһэйбэтэҕэ, баҕарбытым буоллар ханнык эмэ хаһыакка саатар отдел сэбиэдиссэйэ буолан пенсиябар дылы олоруом этэ. Ол эрээри мин эрэйдээх, элбэх моһоллордоох, ол эрээри интэриэһинэй бэйэ суолунан барыы хайысхатын тутуспутум.
Итинник уустук кэмнэргэ киһи эйиэхэ киһилии сыһыанын аһара сыаналыыр. Биирдэ “Илгэ” сурунаалым үлэһиттэрин илдьэ Горнай улууһугар бардыбыт, “Үлэ күүһэ” хаһыакка сырыттыбыт. Редактордара Василий Алексеев бэйэтэ эмиэ саҥа идеяларынан үлэлиир, кинигэ бөҕөтө таһаарар, элбэх интэриэһинэй коллекциялардаах киһи. Сүрдээх үчүгэйдик көрүстүлэр, музейдарын көрдөрдүлэр, балаҕаннарыгар илдьэн аһаттылар. Онно биир коллегам, кэрэспэдьиэн, поэт киһи Руслан Платонов туран эттэ. “Барыыс, эн туох да өйөбүлэ суох бэйэҥ баҕа санааҕын толорон инниҥ хоту баран иһэҕин. Эйиэхэ ыараханын өйдүүбүн. Олох чугуйума. Элбэхтик күүскэ тоҥсуйдаххына биир эмэ аан син биир аһыллыа.” Хаһан да билсибэтэх, айах атан кэпсэппэтэх киһим итинник эппитэ дууһабар наһаа дириҥник түспүтэ. Коллегалар өйүүллэрэ, сыаналыыллара туохтан да күндү буолар эбит этэ.
Чааһынай тэрилтэ, көҥүл суруналыыс эндирдээх суолунан барбытым хайыы-үйэ 20 сыл буолбут. Саамай киэн туттарым бюджеттан кэппиэйкэ да харчыны ылбакка, кими да албыннаабакка- түөкэйдээбэккэ, бэйэм айылҕаттан бэриһиннэрбит дьоҕурбунан наар дьоҥҥо көмөлөһөн, тастан эмиэ үчүгэйи оҥорон, чиэһинэй предприниматель суолунан “Көмүөл” диэн республикаҕа биллэр фирма тэрийбиппиттэн. Түөрт-биэс киһини хамнастаан, кураанахтан үлэ миэстэтин тэрийэн олорорбуттан, тастан эмиэ үлэ миэстэтин тэрийэн, айар дьон – редактордар, кинигэ таҥааччылар, дизайнердар харчы өлөрөллөрүгэр кыах биэрэн, олохторун тупсарыналларыгар көмөлөһө олорорбуттан. Биһиги үлэбит - дьоҥҥо, норуокка наадалаах, духуобунаска сыһыаннаах үлэ. Бу сыллар усталарыгар хас да сүүһүнэн ахсааннаах нэһилиэктэр, ааптардар, биирдиилээн дьон кинигэлэрин таһаардыбыт, араас альбомнары, сурунааллары оҥорон саха полиграфията, дизайна сайдарыгар, Арассыыйа, омук дойдуларын киэннэриттэн итэҕэһэ суох буоларыгар үлэлээтибит, үгүс нэһилиэктэр историяларын тилиннэрэллэригэр кыах биэрдибит, боростуой дьону үйэтиттибит.
Мин өйдөбүлбүнэн көҥүл, демократическай общество диэн тугуй? Тэҥ бырааптаах нолуогу төлөөччүлэр уопсастыбалара. Дьон чааһынай тэрилтэлэри, араас фирмалары тэрийэн, үлэлээн- хамсаан, айан- тутан, судаарыстыбаҕа нолуок төлүүллэр, ол нолуоктан аармыйа, полиция, суут, салайар чиновниктар хамнастанан олороллор. Ол иһин үлэһит дьоннор онно бэйэлэрин хаһаайын курдук сананаллар, гражданскай позициялара күүстээх, олох тутааҕа буолалларын билэр буолан, бэйэлэрин хаһаайын курдук сананаллар. Биир көрдөрүүнэн арҕаа сайдыылаах дойдуларга чааһынай сектор уопсай экономика 18 бырыһыанын ылар эбит, биһиэхэ – 2 бырыһыан. Онтон предпринимателлар диэн ханна баҕарар уопсастыба саамай үлэһит, бэйэлэрэ туспа санаалаах, көҥүл көрүүлээх, актыыбынай чилиэннэрэ буолаллар.
Мин туспа баран бэйэбэр тугу ситистим диир буоллахха, бастатан туран киһи быһыытынан принциптэрбин көмүскээтим. Тойоҥҥо- хотуҥҥа сүгүрүйүү, албыннаһыы, көрдөһүү-ааттаһыы – мин оҕо эрдэхпиттэн сөбүлээбэт хаачыстыбаларым этэ. Барытын бэйэм өйбүнэн, бэйэм тутан-хабан оҥорорбун сөбүлүүрүм. Иккиһинэн, айар үлэһит быһыытынан идеяларбын харгыһа суох олоххо киллэрэр кыахтанным. Суруйбут айымньыларбын, толкуйдаабыт бырайыактарбын үгүһү олоххо киллэрдим. Күүстээх саҥа идея, биир киһи кыаҕа сайдар, инники барар кыаҕа, дьиҥэр, муҥура суох. Бүтүн Арассыыйаны, Аан дойдуну да ылыан сөп. Ону бырааттыы Ушницкайдар, Арсен Томскай курдук саха эдэр уолаттара дакаастаан эрэллэр. Онон чааһынай тэрилтэ, бэйэ дьыалата диэн саха курдук толкуйдаах, дьоҕурдаах, көҥүл санаалаах норуокка инники сайдарыгар саамай сөптөөх, наадалаах хайысха уонна кини эрэ биһигини үөһэ таһаарыа, сайыннарыа дии саныыбын. «Мөлтөхтөр, хоргустар дьоҥҥо сыста, сөрөнө сатыыллар, оттон күүстээхтэр, кыахтаахтар соҕотох кыырайа көтөллөр», - диэн мээнэҕэ эппэттэр.
Чааһынай тэрилтэ киһиэхэ ис көҥүлү биэрэр. Кимиэхэ да биэрэрэ, кимтэн да ылара суох, нууччалыы эттэххэ, самодостаточнай киһи бэйэтин ис көҥүлүнэн олорор. Оттон бэйэ суобаһынан олоруу – туспа дьол. Оннук дьоннор кимтэн да тутулуга суох бэйэлэрэ толкуйдаах, саныыр санаалаах буолаллар. Судаарыстыбабытыгар чааһынай сектор төһөнөн элбээн, бэйэлэрин хааччынар дьон төһөнөн элбээн иһэллэр да, мин санаабар, көҥүл санаа, саайдыы кэҥээн иһиэхтээх.
90-с сылларга саамай араллааннаах, уларыйыылаах, чааһынай диэни ким да өйдөөбөт кэмигэр, туораттан көмөтө суох, бэйэлэрин кыахтарынан, өйдөрүнэн, үлэлэринэн, аан баастаан тахсыбыт «Алмазы Анабара» (Матвей Евсеев), «Колми» (Николай Румянцев), «Муус хайа» (Егор Макаров), “Чороон XXI век” (Софья Попова), “Киэргэ” (Александр Павлов), “Мясной двор” (Айаал Макаров), «Японец» (Афанасий Алексеев) о.д.а. курдуктар биһиэхэ инникитин холобур буола туруохтара.
