Балыйтарбыккынан хаалларар быраабыҥ суох
Кыра, кылгас буолар бэйэтэ туспа кыһалҕалаах, кыбыттарыылаах Эбэтэр маннык тэҥнэбили бүтүн омук дьылҕатыгар сыһыары тутар эбит буоллахха, аҕыйах ахсааннаах норуокка үтүрүллэр, симэлийэр кутталы таһынан, аны историятын суруйууга сүүйтэриилээх балаһыанньаҕа олорон хаалар түбэлтэтэ эмиэ сэдэҕэ суох буолар.
Норуотуҥ историятын, кини олоҕор тахсыталаабыт чахчыларын, араас сабыытыйаларын кэрэһилиэхтээх кырдьыккын балыйтаран, ыт атаҕын тутан хаалар кыбыстыылаах түбэлтэни туох диэн ааттыахха сөп эбитэ буолла? Чэ, элбэххэ тэнийэ барбакка, саха национальнай тыйаатырын уонна бэчээтин историяларын ылыаҕыҥ. Саха тыйаатыра 1924, оттон бэчээтэ 1921 сыллардаахха тэриллибиттэрэ диэн биһиги бүтүн үйэ кэриҥэ кэмҥэ үөрэтэн кэллибит. Оттон бу ааттаммыт сыллар сэбиэскэй былаас атаҕар турбут кэмнэрэ этилэр. Ол аата биһиги, сахалар, култуурабыт уонна ускуустубабыт историялара чопчу сэбиэскэй кэмтэн эрэ силис тардаллара адьас дьэҥкэ, ханнык да мөккүөрэ суох дьыала буолан тахсар.
Дьиҥэр, маныаха киһи улаханнык соһуйара-өмүрэрэ туох да суох. Кыайбыт былаас, баһылаабыт баартыйа бэйэтин судаарыстыбатын аныгы историятын «саҥалыы куормалаан», «киһилии сирэйдээн» суруйуохтааҕа өйдөнөр курдук. Ол гынан баран, саҥа тэриллибит судаарыстыба састаабыгар киирбит элбэх ахсааннаах «бытархай» норуоттар ааспыт уонна бүгүҥҥү (сэбиэскэй кэмнээҕи) олохторун историялара уонна чахчылара, былаас идеологиятын ирдэбилинэн, биир оннук «тупсаҕай сирэйдэнэн» хаалбатахтара буолуо дуо диэн ыйытыгы туруоруохха сөп этэ. «Өтүүктэммиттэрэ», кылааккайдаммыттара илэ чахчы.
Күн анныгар олорорун тухары үтүргэҥҥэ сылдьыбыт уонна бас бэринэ үөрүйэх норуот, кырдьыктаах историята суруллара үгүс уустуктардаах. Маныаха кини атын норуоттары кыа хаанынан уһуннарбыт, олохторун атыйахтаах уулуу аймаабыт албаннаах бойобуой суола-ииһэ суоҕа, хата, ол оннугар аҕыйах ахсааннааҕа, оккураҥа, эрдэтээҥҥи суруга-бичигэ суоҕа – дьыала сорҕото эрэ. Сүппүтэ-оспута, сүтэрбитэ, умнуллубута үгүһүн үрдүнэн, аны бэйэтэ тыыннаах буолар, олох олорор туһугар хаптайан, ньыкыйан биэрэрэ, балыйтарбытын, атаҕастаммытын аахсыбата, сөбүлэһэргэ күһэллэрэ кэмнээх буолуо дуо.
Олохпут кырдьыгын түөргүлэһэн, бүгүн национальнай тыйаатырбыт төрүттэммит историята хайдах баарынан сурулунна. Эбиитин национальнай бэчээппит уонна суруналыыстыкабыт мунаах боппуруоһа чопчуланна. Хайа баҕарар норуокка уһулуччу суолтаны ылар, уопсастыба духуобунай, интеллектуальнай уонна гражданскай сайдыытын төрүтүгэр турар ускуустуба уонна бэчээт эйгэлэрин саха норуота баһылааһына, биир киһи аатын кытта быстыспат ситимнээҕинэн өссө кэрэхсэтэр. В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатын кытта.
Сыанаҕа туруоруллар, сахаҕа бастакы дыраамалаах айымньыны суруйбут – кини. Дьокуускайга бастакы дьиэтээҕи, онтон кулууптааҕы испэктээхтэри туруорууну иилээбит-саҕалаабыт — кини. Нуучча бастыҥтан бастыҥ кылаассыкалаах дыраама айымньыларын тылбаастааһыҥҥа биир бастакынан ылсыбыт – Күлүмнүүр.
1907 сыл от ыйын 1 күнүгэр (эргэ истиилинэн) «Якутский край» нууччалыы тылынан тахсар хаһыаты кытта хосуһуннаран, сахалыы «Саха дойдута» хаһыат бэчээттэнэрин ситиспит уонна үлэлэспит бөлөх дьонтон биир бастакылара – Күлүмнүүр. Уркуускайтан ыарахан сыаналаах типэгирээпийэ тэрилин атыылаһарга биир бастакынан сирэй үбүн (900 солк.) сиэртибэлээбит – кини. «Саха дойдута» хаһыат сабыллыбытыгар, саҥа «Саха олоҕо» хаһыат тахсарын ситиспит дьонтон биирдэстэрэ – кини. Хаһыаттарга сахалыы да, нууччалыы да тылларынан суруйбут биир көхтөөх ааптар – Күлүмнүүр. 1912 сыл балаҕан ыйыгар тахсыбыт бастакы сахалыы уус-уран литэрэтиирэлии хайысхалаах «Саха саҥата» сурунаалы иилэспит-саҕаласпыт дьоннортон биирдэстэрэ – Күлүмнүүр. 1916 сылга «Якутские вопросы» уонна 1918 сылга «Якутское земство» чааһынай хаһыаттары эрэдээктэрдээн таһаартаабыт – Күлүмнүүр.
Саха национальнай тыйаатыра уонна бэчээтэ төрүттэниилэрин боппуруостарыгар мөккүөрдээх түгэннэри көрдүү сатааччылар көстүөхтэрин сөп. 1921 сыллаахха Саха сиринээҕи хомунньуус баартыйа тэрийиитинэн сахалыы «Манчаары» хаһыат аҕыйах ыйга тахса сылдьыбыта. Хаһыат бэл чугастааҕы улуустарга тиийбэт этэ, Дьокуускайга эрэ тарҕанара. Сэбиэскэй кэмҥэ бу 1921 сыл сахалыы официальнай судаарыстыбаннай бэчээт төрүттэммит сылынан ааҕыллыбыта. Оттон 1924 сыл алтынньы 17 күнэ Саха судаарыстыбаннай тыйаатыра тэриллибит сылынан уонна күнүнэн билиниллибитэ.
Оттон билигин биһиги 1906 уонна 1907 с.с. Саха национальнай тыйаатыра уонна национальнай бэчээтэ төрүттэммит сылларынан ааҕарбытыгар туох омнуо баар буолуон сөбүй? Судаарыстыбаннай уонна национальнай диэн ааттар суолталарын бэйэ бэйэлэригэр утары туруортаабатахха, манна өйдөммөт уонна ылыныллыбат туох да суох.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков тус идьиэйэтинэн уонна быһаччы салалтатынан, бу икки тиэмэҕэ хас эмэ сылы быһа дириҥник хасыһан үлэлээбит араас идэлээх исписэлиистэр бөлөхтөрө ханнык эрэ саараҥныыр, итэҕэйбэт буолар санаа кыыма да үөскээбэтин курдук дьаһаммыттара, үлэлэрин түмүгүттэн ырылыччы көстө сылдьар. Барыта история уонна архыып дөкүмүөннэригэр, анал литэрэтиирэ, бэчээт, фото матырыйаалларыгар олоҕуран суруллубут үс туомнаах Тыйаатыр антологията уонна бэчээт историятын туһунан фундаментальнай кинигэлэрдэннибит.
Саха национальнай тыйаатырын уонна бэчээтин бастакы үөскэхтэрин туһунан чинчийиилэр урут да бааллара. Хасыһан, дириҥэтэн суруйуу суоҕа. Быстах-остох, онно-манна кыбытан аһарыы баар буолара. Ол төрүөтэ үчүгэйдик өйдөнөр. «Буржуазнай националист» диэн дьаралыгы сыбааһын уонна онон сылтанан буруйдааһын, сэбиэскэй былаас туругурбут сылларын былаһын тухары «норуот өстөөхтөрүн» сиргэ-буорга тэпсэргэ биир саамай «көдьүүстээхтик үлэлээбит» бэлитиичэскэй террордааһын этэ. Оттон тыйаатыры уонна бэчээти төрүттэспит дьон, Күлүмнүүртэн саҕалаан, чыыста бары «буржуазнай националистар этилэр.
— «Саха саҥата» сурунаал өссө бэчээттэнэн тахса турдаҕына, — диир ХИФУ суруналыыстыкаҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, СӨ духуобунаска акадьыамыйатын акадьыамыга Олег Сидоров, — 1913 сылга Томскай куорат интэлигиэнсийэтин «Сибирская жизнь» хаһыатыгар «Саха саҥата» сурунаал туһунан рецензия тахсыбыт эбит. Ааптара «К-в» диэн ыйыллыбыт. Сурунаал аата «Якутская речь» диэн тылбаастаммыт. Рецензия ааптара ким буоларын билэр сыалынан, Томскайдааҕы архыып үлэһиттэрин кытта сибээстэһэ сылдьыбытым эрээри, кыайан чуолкайдаабатахтара.
Рецензия ис хоһоонуттан сылыктаатахха, Саха сирин туһунан тус билэр эбэтэр чахчы үчүгэй информатордаах киһи суруйбут. Саха сиригэр көскө олоро сылдьыбыт сыылынай буолуон сөп. Аны туран, сахалар өрөбөлүүссүйэ инниттэн Томскайга үөрэммит куораттара буолар. Саха устудьуоннара күүстээх көмөнү оҥорор кыахтаахтара. Мантан, Дьокуускайтан, сурунаал саҥа бэчээттэммит нүөмэрдэрин Томскайга ыыта олорбуттар. Онон, биһиги да дьоммут олохтоохтук тэриммиттэр уонна дьаһаммыттар эбит.
«Сибирская жизнь» оччотооҕу биир кэлим Сибиир уобалаһын олохтооһун идьиэйэтин өйүүр, саҥалыы инники көрүүлэрдээх хаһыаттартан биир бастыҥнарынан ааҕыллар эбит. Рецензияҕа «сахалар үрдүк таһымнаах норуот тылынан айымньылардаахтар, онтуларыгар тирэҕирэн үчүгэй тыллаах-өстөөх сурунаалы таһаарар буоллулар» диэн бэлиэтэммит. Уруккута кэлимсэ үөрэҕэ, суруга-бичигэ суох омук, олоҕурбут алпаабыта суоҕуттан ыарахаттары көрсөрө ахтыллан аһарыллыбыт. «Ол үрдүнэн сахалар бэйэлэрин литэрэтиирэлии тылларын хайы-үйэ үөскэтэн, ону чочуйан, үчүгэй уус-уран таһымнаах сурунаалланнылар. «Саха саҥата» сурунаал саха норуотун интэлигиэнсийэтин түмэр, сомоҕолуур соругу туруорунар эбит», — диэн рецензент олус кыраҕытык бэлиэтээбит. Оччотооҕу Арассыыйа улахан куораттарыгар тиэрдиллэр «Сибирская жизнь» хаһыат ыраах Саха сирин култуурунай олоҕун бэлиэ сабыытыйатын туһунан суруйуута, бүтүн Сибиири нөҥүөлээн, импиэрийэ киинигэр даҕаны иһиллибит, ааҕыллыбыт буолуохтаах диэн бүөмнүк санаан кэбиһиэҕиҥ.
Билиҥҥи биһиги кэммитигэр өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи национальнай бэчээт историятын үөрэппит бэрэпиэссэр Олег Якимов «Саха дойдута» уонна «Саха олоҕо» хаһыаттар, төһө да нууччалыы тылынан тахсар хаһыаттар истэринэн бэчээттэммиттэрин иһин, төрүт туспа дьиҥнээх сахалыы таһаарыылар буолалларын ыйбыта. Ол курдук, сахалыы хаһыаттар матырыйааллара нууччалыыттан тииллээһин (дубляжтааһын) буолбатахтарын, бэйэлэрэ туспа суруйар уонна кэпсиир тиэмэлээхтэрин, быһаччы Саха сирин уонна саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, эрэйин-муҥун, сырдыкка дьулуурун ааҕааччыга тиэрдэр соруктаах тахсыбыттарын ойуччу тутан бэлиэтээбитэ.
Бастакы сахалыы хаһыаттар уонна «Саха саҥата» сурунаал тылларын-өстөрүн саха тылын бөдөҥ исписэлииһэ, учуонайа П.А.Слепцов чинчийбитэ. Акадьыамык саха литэрэтиирэлии тыла төрүттэнэригэр уонна олохсуйарыгар бастакы хаһыаттар уонна сурунаал кэмэ суох сүҥкэн суолталарын чорбоччу туппута. Норуот бэйэтин ортотуттан үүммүт үөрэхтээхтэрин сыралаах дьулуурдарынан, бэчээккэ литэрэтиирэлии тыл олоххо туттуллан барарыгар хаһыаттар бастакынан олугу охсооччулар, суолу тэлээччилэр буолбуттарын бэлиэтээбитэ.
Хаһыаттар уонна сурунаал урукку шрибинэн бэчээттэммит, дьон аата-суола, уопсайынан туох баар эйгэ барыта дьиҥ сахалыы тартарыылаахтык суруллубут буоланнар ааҕарга да, чинчийэргэ да уустуктардаахтар. Ону тыл үөрэхтээхтэрэ Валентина Семенова уонна Наталья Бурцева улахан сыралаах уонна кыһамньылаах үлэлэрин түмүгэр, аныгы ааҕааччы иҥнигэстээн көрбөккө ааҕыан сөптөөх кинигэтэ буолан таҕыста.
«Саха дойдута» хаһыат тахсыбыт даататын (1907 сыл от ыйын 1 күнэ) Сахалыы бэчээт уонна суруналыыстыка төрүттэммит күнүн быһыытынан олохтуур туһунан, уопсастыбаннас уонна биирдиилээн дьон ааттарыттан этиилэр киирэллэр. Бу саамай сөптөөх этии. Балыйтарбыт кырдьыкпыт сиэрдээхтик оннугар түһэриллиэхтээх, норуокка төнүннэриллиэхтээх. Хойутаан да буолбутун иһин, кырдьык булгуччу өрөгөйдүөхтээх!
Саха өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэнин) бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков дьиҥ муударай көрүүлээх салайааччы буоларын бэлиэтиир наада. Норуоппут балыйтарбыт эбэтэр киэр тибиллибит кырдьыгын туруулаһыыга, төнүннэриигэ уонна бар дьоҥҥо утары уунууга чахчыта далааһыннаах үлэни ыытар. Өрөспүүбүлүкэ биир үрдүкү салайааччытын, дойдутун уонна норуотун ботуруйуотун быһыытынан. Саха уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээбит үс бастакы суруйааччыбытын хоруоптарыгар өрө-таҥнары бэрэлиир ол айдааннаах 50-с сыллар саҕаланыыларыгар, норуокка биллэринэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайааччыларыттан Илья Егорович Винокуров биир сүрүннээх кырдьыктаах санаатын уонна быһаарыныытын уларыппатах үтүөлээх.
