Наталья Харлампьева:
«Саха уонна казах суруйааччыларын доҕордуу сыһыаннара салҕанарыттан үөрэбит эрэ»
Муус устар 20-24 күннэригэр Казахстан Нур-Султан куоратыгар бэһис төгүлүн ыытыллар Евразиятааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы кинигэ быыстапка-дьаарбаҥкатыгар норуот суруйааччылара Наталья Харлампьева уонна Николай Лугинов, "Чолбон" уонна "Далбар Хотун" сурунааллар бас эрэдээктэрдэрэ, поэттар Гаврил Андросов уонна Зинаида Архипова састааптаах Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун делегацията кыттыыны ылла. Быыстапка-дьаарбаҥка биир сүрүн тэрээһининэн казахтыы тылбаастанан тахсыбыт Саха поэзиятын антологиятын уонна Николай Лугинов “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романын сүрэхтэниилэрэ буолла. Ол туһунан Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, норуот поэта Наталья Харлампьеваны кытары кэпсэттибит.
— Наталья Ивановна, саха уонна казах суруйааччыларын доҕордоһуулара ааспыт үйэттэн силистэнэн-мутуктанан саҕаламмыта биллэр. Ол историятын ааҕааччыларбытыгар кылгастык сырдат эрэ.
— Казах уонна саха литературатын доҕордоһуулара билигин эрэ саҕаламмыт буолбатах, ааҕан көрдөххө номнуо төрдүс көлүөнэ суруйааччылар доҕордоһоллор эбит. Ол курдук казах суруйааччыта Сакен Сейфуллин Амма Аччыгыйын кытары бэйэ-бэйэлэрин билсэр, доҕордуу сыһыаннаах эбиттэр. Хомойуох иһин, Сакен Сейфуллин 1937 сыллаахха репрессияҕа түбэһэн, сырдык тыына быстыбыт. Иккис көлүөнэ дьон Саха сирин уонна Казах Суруйааччыларын сойуустарын бэрэссэдээтэллэрэ Сэмэн Данилов уонна Джубан Мулдагалиев доҕордоһоннор, хардарыта ыалдьыттаһыы үгэһин олохтууллар. Үһүс көлүөнэлэр - Калаубек Турсункуловы, Турсынай Оразбаеваны уонна билиҥҥи бэрэссэдээтэллэрэ Улугбек Есдаулеты кытары сахалартан Суорун Омоллоон, Николай Винокуров-Урсун, Николай Лугинов уонна мин доҕордоһон хардарыта айымньылары тылбаастаһан испиппит. Онтон 90-с сылларга ити доҕордоһуу ситимэ быста сылдьыбыта. 2015 сыллаахха Гаврил Андросов, Рустам Каженкин Татарстаҥҥа буолбут түүр омук эдэр поэттарын фестивалыгар казах саҥа көлүөнэ суруйааччыларын кытары билсибиттэрэ. Онтон ситимнээн поэт Даулеткерей Капулыны кытары доҕордоһон, казах суруйааччыларыныын бииргэ үлэлэһии саҥаттан тыын ылбыта. Биһиги казах эдэр суруйааччыларын Куралай Омары, Даулеткерей Капулыны, Саят Камшыгеры "Үрүҥ хаар алгыһа" норуоттар икки ардыларынааҕы поэзия фестивалыгар ыалдьыттаппыппыт, кинилэр 2019 сыллаахха Евразия киин куораттарын Азия суруйааччыларын фестивалыгар Гаврил Андросовы уонна миигин ыҥырбыттара, онтон бу быйыл бэһис Евразиятааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапка-дьаарбаҥкаҕа ыҥырыллан кыттыыны ылан кэллибит.
— Евразиятааҕы кинигэ быыстапка-дьаарбаҥкатын курдук киэҥ хабааннаах тэрээһиҥҥэ икки улахан кинигэ сүрэхтэниитэ буолла. Тэрээһин хайдах ааспытын кэпсиэҥ дуо?
— Казахтар аан дойду үрдүнэн биллэр “Фолиант” диэн улахан кинигэ кыһалаахтар, онно бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан эрэ муҥурдаммакка, нууччалыы уонна атын даҕаны омук тылларынан кинигэлэри таһаараллар. Дириэктэрдэрэ Нурлан Исабеков диэн. Бу улахан кинигэ кыһатыгар Саха поэзиятын антологията уонна Николай Лугинов “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романа казахтыы тылбаастанан таҕыстылар. Саха поэзиятын антологиятыгар Өксөкүлээх Өлөксөйтөн саҕалаан саха классик суруйааччыларын айымньылара уонна аныгы поэттар хоһоонноро киирдилэр. Кинигэ 1000 ахсаанынан таҕыста. Айымньылары, сүнньүнэн, казах эдэр поэттара тылбаастаатылар.
Николай Алексеевич Лугинов “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романын Өтөн Ахмет толору тылбаастаан 1000 кэриҥэ страницалаах, аныгылыы тупсаҕай тастаах (суперобложкалаах) улахан кинигэ 2000 ахсаанынан таҕыста. Дьон сэргээн ылар буоллаҕына өссө таһаарар былааннаахтарын биллэрдилэр.
Кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ тиийбит күммүтүгэр буолбута. Тэрээһин үөрүүлээх чааһын Казахстан суруйааччыларын сойууһун Нур-Султаннааҕы филиалын дириэктэрэ Даулеткэрэй Капулы бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыытта. Элбэх киһи кэлэн истэн, көрөн, бэйэлэрин санааларын үллэһиннилэр. Алма-Ата куораттан Казахстан суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Улугбек Эсдаулет анаан кэлэн кыттыыны ылла. Кини биһикки Бүтүн сойуустааҕы 37-с эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыттан ыла билсэн алтыһабыт. Улугбек урут Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта уонна “Ньургун Боотур” олоҥхо икки бастакы ырыатын тылбаастаабыта, инникитин барытын тылбаастыыр санаалаах этэ. Онтон дипломат үлэтигэр баран хаалан салгыы дьарыктамматаҕа. Тэрээһиҥҥэ айымньыларбытын тылбаастаабыт поэттар, ол иһигэр бэрэссэдээтэл Улугбек Есдаулет, кинигэ кыһатын дириэктэрэ Нурлан Исабеков тыл эттилэр, санааларын үллэһиннилэр.
Кинигэ сүрэхтэниитин үөрүүлээх чааһын кэнниттэн Николай Лугинов олохтоох учуонайдары кытары Чыҥыс Хаан историятын туһунан төгүрүк остуолга кытынна. Казахстаҥҥа учуонайдар, суруйааччылар, общественность да өттүлэриттэн Чыҥыс Хаан личноһыгар улахан кэрэхсэбил баар эбит.
Киэһэ “Фолиант” кинигэ кыһата быыстапка-дьаарбаҥка кыттыылаахтарын кытары улахан көрсүһүү тэрийдэ.
— Быыстапка-дьаарбаҥканы таһынан Казахстан ханнык бэлиэ сирдэригэр сырыттыгыт?
— Казахстаҥҥа сырыыбыт иккис күнүгэр Л.Н. Гумилев аатынан Евразиятааҕы национальнай гуманитарнай университет профессуранан уонна литературанан дьарыктанар магистраннарын кытары көрсүһүү буолла. Онно Николай Алексеевичка уонна миэхэ Күл Тэгин, поэт Зинаида Архиповаҕа Лев Гумилев аатынан мэтээллэри туттардылар. Гаврил Андросов Гумилев аатынан мэтээли урут ылбыт буолан, махтал сурук биэрдилэр.
Университет иһигэр икки музейдаахтар эбит. Онтон биирэ Түүр суругун-бичигин музейа - онно руна суруктаах мэҥэ таастар дьиҥнээх сорҕолоро, копиялара уонна ойуулара тураллар. Иккиһэ - уһулуччулаах учуонай Лев Гумилев музей хоһо. Лев Николаевич кэргэнэ биэрбит дьиҥнээх экспонаттарын Санкт-Петербурдааҕы мемориал музей квартиратыттан аҕалан туруорбуттар. Гумилев үлэлэрин барытын кэриэтэ казахтыы тылбаастаабыттар, ону тэҥэ араас омук тылынан тылбаастаммыттара эмиэ бааллар. Уопсайынан Казахстаҥҥа Гумилевунан күүскэ дьарыктаналлар, киниэхэ сүгүрүйэллэр эбит. Үһүс күҥҥэ Нур-Султан куорат хабыллар хаба ортотугар баар Суруйааччылар аллеяларыгар сырыттыбыт. Аллеяҕа репрессияҕа түбэспит классик суруйааччыларын мэҥэ мөссүөннэрэ бааллар. Ону тэҥэ олус тупсаҕай сайыҥҥы библиотека баар эбит, күүлэйдии кэлбит киһи киирэн кинигэ ааҕыан, олоруон сөп. Суруйааччылар аллеяларыгар төрдүөн ирга диэн маһы олортубут.
Болуоссакка мустубут дьоҥҥо, норуокка хоһооннорбутун аахтыбыт, тыл эттибит. Нур-Султан куорат акиматыттан кэлэн кытыннылар, махтанан туран биһиэхэ өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттардылар. Аллея ортотугар анаан тардыллыбыт болдьох юртаҕа минньигэс астаах, итии чэйдээх көрсүһүүгэ сырыттыбыт. Онтон Казахстан суруйааччыларын сойууһун Нур-Султаннааҕы филиалыгар - икки мэндиэмэннээх, подваллаах таас особнякка антология тылбаасчыттарын кытары билистибит, атах тэпсэн олорон кэпсэттибит. Ырыа-тойук аргыстаах үтүө көрсүһүү буолла.
— Казахстаҥҥа сырыыгыттан тугу чуо бэлиэтиэҥ этэй?
— Быыстапкаҕа сылдьан биири бэлиэтии көрбүтүм диэн оптуобус муҥунан оҕолору тиэйэн аҕалаллар, көрдөххө 5-11 кылаас үөрэнээччилэрэ үөмэхтэһэ сылдьаллар. Ону интэриэһиргээн хайдах тэрийэҕитий диэн ыйыттым. “Сүүс оҕоттон уончата даҕаны маннык тэрээһини интэриэһиргээтэҕинэ үчүгэй дии саныыбыт. Тыыннаах суруйааччылар бэйэлэринэн кэлэн тыл этэ туралларын, илии баттаан кинигэлэрин атыылыы олороллорун көрөн-истэн, ону үөрүйэх оҥостор оҕолортон литератураҕа чугас дьон тахсыахтара”, - диэн быһаарар "Фолиант" дириэктэрэ. Куорат үөрэҕириигэ дьаһалтата кинигэ быыстапка-дьаарбаҥкатыгар суолта биэрэн, график оҥорон оскуола үөрэнээччилэрин анал оптуобустарынан дьаарбаҥкаҕа аҕалтарар эбит. Оҕолор буолан мэниктииллэрэ, ону-маны түҥнэри көтөллөрө ханна барыай? Ол да буоллар дьаарбаҥкаҕа “Айар” кинигэ кыһатыттан нууччалыы кинигэлэри хото атыыласпыттарын истибитим.
— Саха уонна казах норуоттарын литератураларын доҕордуу сыһыаннара өссө бөҕөргүүрүн туһугар инникитин тугу былаанныыгыт?
— “Фолиант” кинигэ кыһатын кытары инникитин бииргэ үлэлиир былааннаахпыт. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан кэлбит саха уонна казах литератураларын доҕордоһуутугар икки өттүттэн эдэрдэр кыттыһан үлэлииллэрэ биһигини ордук үөрдэр. Норуоттарбыт доҕордоһуулара инникитин даҕаны салҕана турарыгар эрэнэбин.
