«Мимуоза» уран дьүһүлгэн салонун ыытааччыта
Ытыс саҕа хоһоон ботуччу сэһэнэ
«Саха сирин суруйааччылара» Ассоциация уонна П.А. Ойуунускай аатынан литература түмэлин тэрийиилэринэн ый аайы сонун тэрээһин ыытыллар буолла. Ол курдук, үгүс киһи соһуйа истибит ааттаах, «Мимуоза» уран дьүһүлгэн салона тохсунньу ыйтан үлэтин саҕалаабыта. Салон литература түмэлигэр ыытылларынан, суруйааччы айар олоҕор чугас ааты толкуйдуурга сорук турбута. Оннук аатынан, саха күннээҕи олоҕор түһээн баттаппатах, мимоза чэчик (сибэкки) аата буолбута.
Былатыан Ойуунускай1923 сыллаахха суруйбут «Мимуоза» диэн хоһоонноох. Бу ытыс саҕа хоһоон, дьиктитэ баар – ботуччу соҕус сэһэннээх.
Хоһоон бастакы кэпсээнэ
Хоһоон икки утарыта турар күүстэри: кэрэ тыллыытын уонна кэхтиини – кэрэ чэчигинэн биир ситимниир:
|
Мичиҥниир сарбынньах Мимуоза барахсан – Кэхтэри билбэккэ, Кэрэ кэскиллэнэн Үтүө дойдуга Үүнэн турдаҕыҥ... |
Улуу поэт таптыы көрбүт чэчигэ киниэхэ «дьаҥ-дьаһах баттаабыт, дьол-соргу тумнубут» норуотун санатар. П.А. Ойуунускай 1923 сыллаахха олоҕор улахан сүтүктэммитин бэлиэтиир тоҕоостоох. Кини иккис кэргэнэ, тапталлаах Сүөкүччэтэ, сэллик ыарыытыгар өрүттүбэттии ылларбытын, баҕар, сэрэйбитэ да буолуо ээ... Ол эрээри, доҕорун өлүүттэн быыһыыр эр санаатын ылынан, Москваҕа эмтэтэ айаннаабыта. Сүөкүччэ уһун айаны тулуйбатаҕа - Ишим уонна Тюмень куораттарын икки ардыларыгар, сырдык тыына от ыйын 14 күнүгэр быстыбыта. Онон, Платон Ойуунускай доҕорун көмүс уҥуоҕун туора дойдуга көтөҕөн, салгыы чороҥ соҕотох күннээх Крым сиригэр айанныыр. Хара муора бааллырар долгуннаах кытылыгар, кини айманар сүрэҕин уоскутар чугас дьонуттан кимэ да суоҕа... Арай соҕуруу дойду үтүө-мааны айылҕата поэт уйан сүрэҕин ыарыытын чэпчэппитэ буолаарай?..
Поэт тус сүтүгэ бүтүн омук кэхтиитигэр тэҥнээҕэ. Ол да иһин, ыар ыарыыттан өрүһүнэ илик омугун кэскилин туһугар долгуйуута бу курдук тыллары төрөттөҕө:
|
Дьаҥ-дьаһах баттаабыт, Дьол-соргу тумнубут Сордоох-муҥнаах дьонум Сору-муҥу умнан – Санньыйдар даҕаны Харахтара сырдаан, Эриэккэс бэйэҕин Эҕэрдэлээн туран, Үтүөҕүн көрөн Үөһэ тыыныахтын... |
Айымньы төһө да санньы-курус тыыннаах буоллар, ааҕааччыга мимуоза кэрэ көстүүтүнэн эрэл кыымнаах сылаас иэйиини күөдьүтэр.
Ити курдук, поэт олоҕун уонна айар үлэтин ханыылыы тутан көрдөххө, салон бастакы киэһэтин ыалдьыта, Былатыан Ойуунускай сиэн балта Елена СлепцоваКуорсуннаах «Мимуоза» хоһоон Сүөкүччэҕэ анаммыт буолуохтаах диэн сабаҕалыыра оруннаах буолан тахсар. П.А. Ойуунускай, олоҕун биир ыарахан күннэрин, Крым санаторийыгар эмтэнэн атаарбыта. Батуми, Кавказ хайалара, Хара муора кытыла поэт ис туругар үтүөтүк сабыдыаллаабыта, лиирикэтин ис хоһоонунан, иэйиитинэн байыппыта.
Хоһоон иккис кэпсээнэ
Бу хоһоон аатын суруллуута, кэм кэрдии аастаҕын аайы, уларыйарын бэлиэтиэххэ сөп. Ол курдук, П.А. Ойуунускай сырдык аата норуотугар төннүбүтүн кэннэ, 1958 сылтан 1962 сылга диэри бэчээттэммит суруйааччы 7 томнаах айымньыларын хомуурунньугар – «Мимоза», оттон 1992 сыллаахха бэчээттэммит «Талыллыбыт айымньылар» бастакы томугар - «Мимуоза» диэн суруллубут. 1958 сыллаахха тахсыбыт Ойуунускай айымньыларын бастакы томугар З.В. Гоголев: «Тыллар суруллуулара (орфография) уонна пунктуация сүнньүнэн билиҥҥи быраабылаларга олоҕуран көннөрүлүннүлэр. Бэрт аҕыйах түбэлтэлэргэ эрэ автор орфография урукку быраабылатынан суруйбута барда. Сорох сиргэ билиҥҥи ааҕааччыга табыгаһа суох тыллар көтүтүллүбүттэрэ элбэх точканан бэлиэтэннилэр», - диэн быһаарбыта. Оттон 1992 с. тахсыбыт хомуурунньукка С. П. Ойунская үлэлэспитэ уонна киирии ыстатыйатыгар эрдэтээҥҥи уларыйыылары кытта сөбүлэспэтин биллэрбитэ: «Суруйааччы айымньылара саҥа аныгы орфографияҕа киллэриллибиттэрэ, оннооҕор норуот ылыммыт, сахатыйбыт, үгүс поэттар хоһоонноругар киирбит тыллар: «баартыйа» - партия, «бассабыык» - большевик, «хомуньуус» - коммунист, «хомууна» - коммуна, «сэбиэт» - совет, «сэбиэскэй» - советскай, «хаппытаал» - капитал эҥин диэн тыллар нууччалыы сурулланнар, хоһоон аллитерациятын алдьаталлар, саха кулгааҕар толоостук иһиллэллэр». Сардана Ойунская маны сэргэ Ойуунускай түөлбэ тылы туттарын эмиэ бэлиэтээбитэ. Онон «суруйааччы бэйэтэ көрбүт уонна эт илиитинэн көннөрбүт тыллара хайдах баарынан чөлүгэр түһэрилиннилэр» диэн саҥа кэм ааҕааччытыгар туһаайбыта. Ол эбэтэр, Ойуунускай 1923 сыллаахха тахсыбыт «Ырыа-хоһоон, кэпсээн» кинигэтигэр киллэрбит айымньыта, дьиҥ бэйэтин аатынан, «Мимуоза» буолан, 1992 сыллаахха, суруйааччы төрөппүт кыыһын көмөтүнэн эргиллибитэ.
Хоһоон үһүс кэпсээнэ
П.А. Ойуунускай 1935 сыллаахха Москубаҕа таба суруйуу уонна тиэрмин тылдьытын («Нууччалыы-сахалыы тиэрминнээх-арпагыраапыйа тылларын кинигэтэ») бэчээттэппитэ. Тылдьыт 1993 сыллаахха Ойуунускай талыллыбыт айымньыларын III томугар киллэриллэн, ааҕааччы билиитигэр тахсыбыта. Киһи сэргиэҕэ – бу тылдьыкка мимоза сахалыы суруллуута баар. Ол курдук мимоза биир дорҕооно уларыйан, мимуосаҕа кубулуйбутун көрөбүт.
Тылдьыкка «Сыҕарым тылы» филология наукатын кандидата Е.И. Оконешников суруйбут. Чинчийээччи Ойуунускай тылдьытын ырытан көрөн баран: «Киирии тыллары суруйууга биир санаа суох этэ, мэлдьи мөккүһэн тахсаллара. Сорохтор сахалыы саҥарыыга бас бэриннэрэн суруйарга этэллэрэ. Атыттар нууччалыы хайдах баарынан суруйары модьуйаллара. Тылдьыт автора итини бэрт дьиктитик быһаарбыта: cороҕор туораан ыла-ыла, нуучча тылларын саха тылын фонетикатын сокуонунан суруйбута» - диэн ыйар. Ол биир туоһутун соҕуруу дойду чэчигэ, мимоза суруллуутугар булан көрүөххэ сөп. Дьэ ити курдук, хоһооҥҥо – мимуоза, тылдьыкка – мимуоса буолан, атын омук чэчигэ бүгүн биһиэхэ тиийэн кэлбит.
Түмүккэ
Мимоза сахалыы суруллуута П.А. Ойуунускайга икки көрүҥнэнэрин курдук, ааҕааччылар санаалара эмиэ хайдыһар. Оттон биһиги айымньы ис хоһоонун биһирээн, кини аатынан салону сүрэхтээбиппит быһыытынан, латыын алпаабытынан суруллубут аан бастакы варианын (мимуоза) ылынныбыт.
Сахабыт сирин уот кыһыл сардаанатын, тоҥ буору тобулар ньургуһунун кытта күрэстэһэрдии, /Сайаҕас салгынтан/ Сандаарбыт саатыган,/ Алаарбыт-тэтэрбит,/ Аалайтунаар түспүт,/ Көҕөрбүт-наҕарбыт/ Күндү сэбирдэхтээх,/ Мичиҥниир сарбынньах/ Мимуоза барахсан улуу поэт Былатыан Ойуунускай алгыстаах хоһоонуттан кэрэ кэскили кэрэһилээн сандаара туруоҕа.
