Литературная Якутия


 
25.04.2017
 
Наталья Ивановна ХАРЛАМПЬЕВА,
Саха норуодунай поэта,
Саха сирин суруйааччыларын союһун бэрэссэдээтэлэ,
Ил Дархан сүбэһитэ

СЕМЕН ПЕТРОВИЧ ДАНИЛОВ ТӨРӨӨБҮТЭ 100 СЫЛЫГАР АНАЛЛААХ ДАКЫЛААТ

Ытыктабыллаах үөрүүлээх мунньах кыттыылаахтара, күндү доҕоттор!

Биллиилээх общественнай деятель, Максим Горькай аатынан РСФСР государственнай премиятын лауреата, народнай поэт Семен Петрович Данилов төрөөбутэ 100 сылын туолла. Бу үөрүүлээх даатаҕа анаммыт элбэх тэрээһиннэр, дьаһаллар ыытылыннылар.Бүгүн, бу Дьокуускай килбэйэр киинигэр мустан олороммут, Семен Петрович Данилов төрөөбүт норуотугар, саха литературатыгар оҥорбут үтүөтүн, үлэтин — хамнаһын ахтан ааһар кэриҥнээхпит. Кини 17 сыл Саха сирин суруйааччыларын союһун салайан кэлбитэ, бу омос көрдөххө, улахана суох дуоһунаһыгар кини саха норуота бэйэтин ытыктанарын, чулуу уолаттарын аатын доргуччу ааттыырын туһугар бэрт элбэҕи оҥорбута, араас ыарахаттары, моһоллору көрсүбүтэ. Семен Петрович аатын кытта тэбис — тэҥҥэ кини быраатын, норуоппутугар ытыктанар киһи, Максим Горькай аатынан РСФСР государственнай премиятын, СР П.А.Ойуунускай аатынан государственнай премиятын лауреаттара, балайда уһун кэмҥэ суруйааччылар сойуустарын салайбыт Софрон Петрович Данилов аата ааттанар. Кини быйыл төрөөбүтэ 95 сылын туолла. Кини эмиэ саха интеллигенин сиэрдээх, көнө суолун тутуһан, убайын дьыалатын салҕаабыта, ситэрбитэ.

Олус элбэх ахсаана суох омукка, сахаларга, тыыннаах хаалар, сайдар туһугар, биллэн турар, политика уонна экономика сабыдыаллара улахан. Ол гынан баран, саха саха дэнэригэр саамай сүрүн, кылаабынай боппуруоһунан саха киһитин ис тутула, айылгыта, кини бэйэтин ытыктаныыта, былыргы итэҕэлин,тылын харыстааһына, литературатын төрүттээбит классиктарын, олорон ааспыт, бүгүн үлэлии сылдьар бөлүһүөк дьонун өрө тутуута, буолар дии саныыбын. Быһалыы эттэххэ — духуобунас боппуруостара. Бу эйгэ бэрт уустук, дириҥ силистээх-мутуктаах, судургута суох историялаах, киирсиилээх— тахсыылаах . Онно көнө суолу тэлэр, сөптөөхтүк дьаһанар манан дьыала буолбатах. Оннооҕор бүгүн тыл, итэҕэл тула мөккүөр элбэх, онтон олонхо “байский пережиток” дэнэн баран төттөрү тиллэ илик кэмигэр, литературабытын төрүттээбит дьоммут “буржуазнай националист” дьаралыгынан бэлиэтэммит кэмигэр көнө суолу тутуспут дьоммутун геройдарга тэҥнээтэххэ ким да баалаабата буолуо. Георгий Прокопьевич Башарин, Авксентий Егорович Мординов уонна бу кэлин Семен Петровиһы кытта суруйсуутунан сылыктаатахха — Иннокентий Васильевич Пухов — ааттара ити испииһэккэ бастакынан ааттаныахтаахтар. Кинилэр кэннилэриттэн ХХ үйэ 60-70-80 сылларыгар саха интеллигенин көнө суолун ини— бии Даниловтар тутуспуттара, көннөрү тутуспуттара эрэ буолбатах, иилээн-саҕалаан, салайан, тыыннаан кэлбиттэрэ.

Биирдэ миигиттэн Бурятия народнай поэта, лама сааннаах киһи Матвей Чойбонов ыйыппыта: “Саха интеллигенин туох критерийинэн эһиги сыаналыыгытый?”— диэн. Мин утары ыйыппытым — оттон бурят интеллигенин тугунан эһиги сыаналыыгытый? Ону кини эппитэ — критерий икки эрэ — буддизмҥа уонна Гэсэргэ сыһыанынан. Оттон мин толкуйдаатахпына, саха интеллигенин сыаналыырга эмиэ итэҕэл, олонхо уонна литературабытын төрүттээбит дьоммутугар сыһыан. Бу критерийдэртэн сиэттэрэн, буржуазнай национализм диэн дьаралыкка сыһыан тахсан кэлэр.Бу буруйдааһыҥҥа кыттыспыт, кыттыһар киһи хайдах да саха интеллигенэ дэнэр кыаҕа суох. Саҥа үөскээбит саха интеллигенциятыгар бу балыыр балысхан сүүрүктээх үрэх саҥа ситэн-хотон, үүнэн эрэр тиит мас силиһин-мутугун хайа сүүрдэн, суллара, охторо сыспытыгар тэҥнээх этэ. Ол хайдыһыы салгына күн бүгүн даҕаны биллэн ааһар... Оттон Семен уонна Софрон Петрович Даниловтар олорон ааспыт кэмнэригэр, литературнай нэһилиэстибэ тула уһун унньуктаах кэпсэтиилэр, литература эйгэтигэр күннээҕи мөккүөрдэр чахчы да киһи уйанын-хатанын, кырдьыксытын тургутар сүрүн боппуруостар этэ. Быһаччы эттэххэ, бүгүн Дьокуускай болуоссаттарыгар улуу Өксөкүлээх, Былатыан Ойуунускай төннөн кэлбиттэригэр, саха литературатын 126 томнаах классиктарын уонна народнайдарын кинингэлэрэ оскуолалар долбуурдарыгар кэчигирээбиттэригэр, бүгүҥҥү ыччат итини буолуохтаах курдук, мэлдьи баар курдук ылынарыгар — ини–бии Даниловтар кылааттара суҥкэн. Даҕатан эттэххэ, ити памятниктар турбуттара улуу дьоммут болуосстаттарга эрэ буолбатах норуот духуобунай олоҕор олохтоохтук төннүбүттэрин бэлиэлэринэн буолаллар.

Биһиги чугас историябытын, ордук сэбиэскэй кэми саба быраҕан сыана быһарга үөрэннибит. Даниловтар сэбиэскэй кэмҥэ оҥорбуттара бүгүҥҥү сайдыыбытыгар, ситиһиилэрбитигэр олук уурбуттара туох да саарбаҕа суох. Ити кинилэр дьаһалларыгар, туруорсууларыгар, тэрээһиннэригэр эрэ буолбакка, айар үлэлэригэр, айымньыларын тутулугар баар. Болҕомтолоох ааҕааччы Семен Данилов “Сэргэлээххэ көмүс күһүнүгэр”, Софрон Данилов “Санаам туймууларыгар” бүгүҥҥү кубулҕат кэм эрииригэр эппиэти булар кыахтаах... Ол бу икки суруйааччы кэми-кэрдиини өтө көрүүлэрин, норуоттарын туһугар истиҥ-иһирэх санааларын туоһулуур.

Хайа баҕарар саха киҺитигэр төрөөбүт дойдута олус күндү, сүрэххэ сылааҺынан сылаанньыйан киирэр истиҥ иэйиини үөскэтэр. Дойдутуттан тэйэр, атын сиргэ олохсуйар түгэнигэр, дойду ахтылҕана киһиэхэ мэлдьи баар, ардыгар манньыта, ардыгар бүтэйдии курдары тарда турар буолар. Ол саха киһитигэр барытыгар, атын омук дьонугар даҕаны баар иэйии иккис өрүтүн үксүгэр биһиги өйдөөн көрбөппүт. Өбүгэлэртэн, ийэттэн-аҕаттан итэҕэһэ суох киһи үөскүүрүгэр, сайдарыгар сир-дойду эмиэ кыттыгастаах. Хайа да киһи дьоҕура сайдан тахсарыгар төрөөбүт буора, дойдута улахан суолталаах. Дьону түмэр, салайар дьоҕур буоллун, айар-тутар талаан буоллун — барыта төрөөбүт дойду буоруттан, дойду киһиэхэ күүс биэрэр абылаҥыттан.

Мин Семен Петрович Даниловтаах төрөөбүт-үөскээбит Бор алаастарыгар элбэхтэ сырыттым. Бу киэҥ, сэлэлии үүммүт хатыҥнардаах, ортотугар күөллээх, үрдүк сыырдаах, олус кэрэ айылҕалаах дойду. Хайдах эрэ бу алааска киирдиҥ да, сир саамай хабыллар хаба ортотугар турар курдук сананаҕын, ол гынан баран бүччүм, холку, бэйэтэ кистэлэҥнээх, үйэлэр алтыһар сирдэрин курдук санаан аһараҕын. Манна үрдүк санаалар үмүөрүһэллэр, улуу толкуйдар тоҕуоруһаллар, олох дьиҥ кырдьыга кылбайан тахсар. Бу эбэ киэҥ киэлитигэр, күөх туонатыгар ылбычча буолбатах, анаан-минээн сахаларын омугун аатын ааттатар, чиэһин көмүскүүр сүдү дьон иитиллэн тахсыбыттар эбит. Семен Данилов, Софрон Данилов, Афанасий Осипов... Лев Гумилев теориятын ылынар буоллахха, бу Бор алааҺыгар саха омугар суолталаах пассионарийдар үөскүүллэригэр космос куйаарын сардаҥалара, күн-ый эргийиитэ, сайдыы саҥа аартыктара тэҥҥэ алтыһаннар ХХ үйэ, туох да хабааннарыыта суох, улуу дьонун үөскэппиттэр эбит. Бор алааһын ураты тардыытын, кырдьыкка саҥа аартыктары тэлэргэ сирдиир күүһүн история биир чахчыта эмиэ туоһулуур. Ол — Саха сирин олоҕун— дьаһаҕын тупсарар, атын ааартыгы тэлэр харса суох санаалаах конфедералистар бу алааска кэлэн тыын ылбыттара, тутуллуохтарын иннинэ манна олорбуттара буолар. Кинилэр хайдах дьылҕаламмыттарын биһиги бэркэ билэбит. Ол тыын ылар түгэннэригэр былааһы утары турбут эдэр дьон төһөлөөх мунчаарыыларын, мөккүөрдэрин,сүөм түһүүлэрин, өрө көтүүлэрин уот-төлөн тылларын, сырдык иэйиилэрин бу сир иҥэриммитэ буолуой! Онон бу ытык дойдуга ини-бии Даниловтар курдук норуоттарын туһугар олох олорор, туруулаһар дьон төрүүллэрэ-үөскүүллэрэ эрдэттэн Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, сир-дойду киһи аймах кутун-сүрүн, өйүн-санаатын иччилиир аналынан быһаарыллыбыт дьыала эбит.

Дьиҥэ, Семен Петрович, бу Бор алааһыттан тэйиччи Сиинэ үрэх үрдүгэр Хондураайы диэн сиргэ күн сирин көрбүт эбит, ол гынан баран кини оҕо сааһа, улаатар сааһа Бору кытта сибээстээх. Онон, кини аатын ааттаан туран «Бор көмүс күһүнэ» диэн поэзия бырааһынньыга бу сиргэ ыытыллара саамай сөп.

Семен Данилов саха поэзиятыгар хорсуннук киирбитэ. Кини ол кэмнээҕи хоһоонноро саха үйэлэртэн илдьэ кэлбит туойар-хоһуйар үгэстэриттэн туораабаттар, ол да иһин үгүстэрэ ырыа буоланнар күн бүгүнүгэр диэри ыллана сылдьаллар. Уопсайынан, саха поэзиятын ХХ үйэҕэ сайдыыта, мин санаабар, айылҕа көстүүтүн, киһи ис туругун дьүһүйүүттэн, хоһуйууттан арыый тэйэн, дириҥээн, уустугуран, бөлүһүөктүү тыыннаммыта. Билигин итини санаа поэзията диэн литературоведтар ааттыыллар, оннук да буолуо — көннөрү этэн-туойан кэбиһии буолбакка, аҕааччыны толкуйдатар, санаа үөскэтэр, күннээҕи бутуурдаах олохтон тэйэн үйэлээх сыаннастар туһунан санатар поэзия саха литературатыгар хото 50-60 сылларга киирбитэ. Ол норуот уус-уран айымньытыттан тэйии буолбакка, төттөрүтүн ол баайы аныгылыы тыынныырга кыах биэрбитэ. Саха поэзиятын сайдыытын ити суолун Семен Данилов айар үлэтэ ырылыччы көрдөрөр.

Кини тылларыгар суруллубут ырыалар поэт талаанын, кини саха ыллыыр-туойар угэһин таба тайанарын көрдөрөллөр, этэргэ дылы, кини бу ыллыгынан салгыы, туорабакка айаннаабыта да буоллар, норуотугар аата ааттана туруо этэ. «Күөх мыраан күлүгэ», «Кини дииллэр», «Алааска мин ыаллыы колхозпар», «Эҕэрдэ ырыата», «Аан бастаан таптаатым мин кыыһы» — саха дьоно уостарыттан түһэрбэт ырыалара. Манна даҕатан этэр буоллахха, бу ыллыктан туораабакка айаннаабыт, балай да ол ыллыгы кэҥэппит уонна күн бүгүн батыһааччылардаах поэттар, Семен Петрович үөлээннээхтэрэ бааллара. Судургутук көрөр буоллахха маннык поэзияны норуот ирдииргэ дылы, сөбүлүүр, маннык суруйуулар тиийимтиэлэр, тарҕаналлара да түргэн. Техникатын баһылаатахха хото анньан, 200-300 ырыа буолар хоһоону суруйуохха сөп быһыылаах. Ол гынан баран, онтон төһөтө үйэлэргэ хаалара биллибэт — биһиги поэттар бары да кэм-кэрдии кытаанах суутугар ааппыт биитэр кылбайар, биитэр симэлийэр аналлаах буоллаҕа...

Семен Петрович Данилов 1959 сыллаахха Москваҕа Үрдүкү литературнай курстарга үөрэнэ барар. Манна кини икки сыл араас омук ааттаахтарын кытта алтыһар, поэзия абылаҥар ылларбыт тэҥнээхтэрин кытта өйүн-санаатын сытыылыыр, бэйэтин айымньыларын доҕотторун айымньыларыгар тэҥниир, ырытар кыахтанар. Бу сылларга кини элбэҕи ааҕар, поэзия киэҥ байҕалыгар умсар, бэйэтин суруйар ньыматын, тиэмэтин туһунан эргитэ саныыр. Кинини кытта биир кэмҥэ Литературнай институкка Виктор Кочетков, Николай Тряпкин, Марк Соболь, Михаил Алексеев, Заки Нури, Николай Доризо, Юсуп Хаппалаев,Юрий Левитанскай үөрэммиттэрэ. Бары да дэгиттэр талааннаах, кэлин ааттара ааттаммыт улахан поэттар. Семен Петрович бу доҕотторун кытта сибээһин хаһан да быспатаҕа. Мин толкуйбунан, кини бу сылларга хайа баҕарар национальнай поэт иннигэр турар эстетическэй соруктарын эргитэ санаабыт, ону ааһан саха поэзиятын ыырын кэҥэтэр туһунан толкуйдаабыт буолуохтаах. Кини дневнигэр кэлин суруйбутун ырытан көрдөххө, Семен Петрович омук, нуучча поэзиятын дириҥник билэр, саҥаны, сонуну эккирэтиһэн туран ааҕар. Суруммут цитаталарыттан көрдөххө, кини поэт аатын-суолун эккирэппэккэ, киһини соһутар, һык гыннарар хоһооннору булан ааҕар идэлээх эбит. Москваҕа үөрэнэр сылларыгар кини бэйэтин айар үлэтин сүрүн принциптэрин олохтоохтук быһаарыммыт буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, ол кэмҥэ уонна кэлин суруллубут айымньыларын ис тутуллара атын, хоһоонноро бөлүһүөктүү тыыннаналлар, ыырдара кэҥиир, олоҥхоҕо тирэҕирэн куйаар масштабын, киэбин ылаллар. Семен Петрович Москваҕа үөрэнэ сылдьан, саха норуота олонхо курдук сүдү баайын суолтатын кытаанахтык өйдөөбүт уонна бу улуу айымньы нууччалыы тылбаастанара хайаан да наадатын санаабыт буолуон сөп. Онон, мин толкуйбунан, Семен Данилов бүтүн Сэбиэскэй Союзка биллэр национальнай поэт буола үүнэригэр Москваҕа үөрэҕэ улахан суолталаммыта. Итиннэ киниэхэ үөрэммит эйгэтэ, булбут доҕотторо эрэ тирэх буолбатахтара. Семен Данилов аан дойдуга аһаҕас поэтическэй куоластанарыгар, сахатын норуотун уйан уонна хорсун дууһатын хамсааһыннарын сатаан атын омуктарга тиэрдэригэр, баттаммыт-атаҕастаммыт кыра омук уолун курдук туттубакка, атын омук бэртэрин кытта биир кэрдиискэ турарыгар, кини дьиэ кэргэнигэр иитиллибит үөрүйэҕэ, оҕо сылдьан дьонун кытта Алдан бириискэлэригэр олоро сылдьыбыта ураты оруоллаах буолбута. Кини онно кыра оҕо да буоллар, атын-атын омуктар эйэлэрин, биир санааларын, туохтан өйдөспөт буолалларын билбитэ, көрбүтэ, иҥэриммитэ. Аймахтара кэпсииллэринэн, ол Алдаҥҥа араас дьону кытта дьукаах олоро сылдьыбыттар. Кыра Сэмэни биир кытай оҕонньоро анаан-минээн маанылыыр, ас астаан аһатар идэлээҕэ үһү,арахсалларыгар ытыы-ытыы дэлби сыллаабыт уонна оччотоҕуга бастыҥ малын — сиэпкэ уктар үрүҥ көмүс чаһытын бэлэх биэрэн ыыппыт. Ол дьалхааннаах дьылларга, дьоно үлэлии сылдьар кэмнэригэр, араас омук оҕолорун кытта алтыһан, үтүөнү да, куһаҕаны да көрбүт буолуохтаах. Бүтэй алааска үөскээбит оҕо хараҕын далын ити олох кэҥэппитэ саарбаҕа суох. Ол оҕо эрдэҕинээҕи омукка үөрүйэҕэр айар куттаах биир идэлээхтэрин кытта алтыһыы олус үчүгэйдик сөп түбэспитэ. Семен Петрович кэнниттэн Үрдүкү литературнай курстарга балай да элбэх саха суруйааччыта үөрэммитэ, ол эрээри кини курдук эрэллээх доҕордоммут, тылбаасчытаммыт суруйааччы суоҕун кэриэтэ. Итиннэ кини доҕордоһууга бэлэмэ, аһаҕас майгыта, хайа да омугу кытта тэҥҥэ сананар хорсун, дьоһун санаата улахан оруолламмыт буолуохтаахтар. Манна даҕатан эттэххэ, билиҥҥи суруйааччылар сахабыт эйгэтигэр эрэ бүгэр идэлэннибит, суруйааччы дьэллэм, сайаҕас майгытын сүтэриэхчэ буоллубут. Ол, биллэн турар, олох уларыйыытыттан, кырыымчык үптэн-харчыттан эмиэ тутулуктаах. Тылбаас курдук норуоттары ситимниир синньигэс ситим быста— быста салҕанар...Эдэрдэр Семен Данилов нуучча, омук поэзиятын билиитин, саха поэтын быһыытынан бэйэтин ылыннарарын, тэҥнээхтэргэ тэҥнээх курдук доҕордуу сыһыаны сатаан олохтуур сайаҕас майгытын батыстахтарына айар үлэлэригэр, личность быһыытынан сайдыыларыгар туһаныахтара этэ дии саныыбын.

Семен Петрович ити сибээстэрин төрөөбүт литературатын туһатыгар туттубута. Киниттэн саҕаламмыта Саха сиригэр нуучча, башкирдар, тувиннар, киргизтэр, казахтар литератураларын күннэрин ыытыы. Ол күннэр көннөрү бырааһынньык эрэ курдук ааспакка, кэлин саха суруйааччылара ити омуктар тылларынан тылбаастаналларын, кытаанах доҕордуу ситим үөскүүрүн Семен Петрович ситиспитэ. Семен Петрович доҕордоһорго талааннаах киһи эбит диэн билигин үгүс сыл ааспытын кэннэ дьэ дьэҥкэтик өйдүүгүн. Кини 70-ус сылларга “Литературная Россия” редактора Вадим Дементьевы кытта бодоруһан, ити хаһыакка саха суруйааччылара тылбаастанан хото тахсар буолбуттара. Бу бэйэтинээҕэр быдан эдэр киһини кытта кини доҕордоһон, уопсай тылы булан, бэрт айымньылаахтык бииргэ үлэлээбиттэрэ. Семен Петрович барбытын кэннэ, Вадим Валериевич саха литературатын эрэллээх доҕоро буолан, күн бүгүнүгэр диэри көмөлөһө, сүбэлии сылдьар. Доруобуйата кыайбыта буоллар бүгүҥҥү үөрүүлээх күҥҥэ кини манна биһигини кытта буолуохтаах этэ. Семен Петрович Вадим Дементьевы биһиэхэ нэһилиэстибэ хаалларбыт курдук, кини саха литературатын пропагандалааһыҥҥа, Москватааҕы тэрээһиннэрбитигэр мэлдьи көмө буолар киһибит. Семен Петрович, этэргэ дылы, сиртэн саҥа быган эрэр эдэрдэри, биһигини, ааҕа аататалаан Москватааҕы доҕотторугар кэпсиир эбит, онон күн бүгүнүгэр дылы: “Мне о вас когда то рассказывал Семен Петрович Данилов”, -диэтэхтэринэ соһуйбаккын.

Семен Данилов, бука, саха поэттарыттан ХХ үйэҕэ саамай элбэхтик тылбаастаммыт поэт буолуохтаах. Кинини нуучча талааннаах поэттара Вероника Тушнова, Виктор Боков, Ярослав Смеляков, Татьяна Кузовлева, Михаил Львов, Александр Шаргунов, Николай Глазков, Илья Фоняков тылбаастыыллара. Кини атын омук суруйааччыларын кытта алтыһарыгар саха омугун представителя буоларын, кининэн сирдэтэн саха дьонун,саха литературатын туһунан сыана быһыахтарын бэркэ өйдүүрэ.

Манна мин кини тылбаасчыта Александр Шаргунов ахтыытыттан быһа тардан кэпсиэхпин баҕарабын. “Знакомство наше произошло в холле гостиницы “Москва”. Семен Петрович сидел в небольшой компании якутских писателей. Он внимательно посмотрел на меня и спросил: “У вас были знакомые якуты?” “Нет”, — ответил я.

— Какое впечатление мы на вас производим?

— На ваших лицах отражена самобытность вашей природы.

— Вы наверное хотите сказать, что мы малорафинированы?

— Ну, что вы, у вас своя подлинная аристократичность, присущая только вашему народу.

Семен Петрович удовлетворенно кивнул. Он дал мне на пробу переводить свои стихи. Переводы получились. За годы совместной работы мы подружились. Семен Петрович был очень деликатен, никогда не задавал бестактных вопросов.Он был по-звериному чуток. Он чувствовал другого человека, и его природную интуицию обмануть было невозможно”. Соҕотох бу ахтыыттан көстөр Семен Петрович бастатан туран омугун, норуотун туһунан саныыра, онно сыһыаны чуолкайдыыры сатыыра.

Ол кэмҥэ Москваҕа сыл аайы 4–5 саха поэтын кинигэтэ тылбаастанан тахсара уонна бүтүн Союзка тарҕанара. Семен Петрович национальнай литература сайдыытыгар тылбаас оруолун өйдөөн, Литературнай институкка анал группа тэрийтэрбитэ, Саха сириттэн талан ылан уон оҕону онно үөрэттэрэ ыыппыта. Кинилэргэ учууталларынан, наставниктарынан Николай Габышевы уонна Петр Тобуруокабы тэрийэн Москваҕа ыытан олохтообута.Ити кини тэрийбит дьаһалын түмүгүнэн биһиги күн бүгүн да туһана сылдьабыт. Баар-суох бастыҥ тылбаасчыттарбыт — Аита Шапошникова, Альбина Борисова, Мария Алексеева ол «даниловскай набор» оҕолоро.

Эдэрдэргэ ураты сыһыанын туһунан элбэх этиллибитэ, суруллубута да баар. Бүгүн литература инники күөнүгэр сылдьар суруйааччылар бары кэриэтэ Семен Петрович алгыһын ылбыт дьон — Николай Лугинов, Урсун, Иван Мигалкин, Сэмэн Тумат, Анатолий Старостин, Саргылана Гольдерова... «Эдэр суруйааччыта суох литература — кэскилэ суох литература. Ити сорохтор эдэрдэри наһаа өрө тутаҕыт дииллэр да, итэҕэйимэ», — диэн кини эппитин народнай поэт Савва Тарасов ахтыбыта баар. Мин кинини кытта дипломнай үлэбин суруйар кэммэр алтыспытым, дьиэтигэр сылдьарым, кинигэ улассарым, кэпсэтэрим. Кини олохпун-дьаһахпын ыйыталаһара, саҥа хоһооннорбун аахтарара. Нууччалыы кинигэҕин бэлэмнээ диэн ыксатара. Мин киниэхэ поэт быһыытынан сүгүрүйэрим бэрт буолан, элбэҕи саҥарбатым, толлорум. Арай биирдэ кини тэрийэн «Литературнай Россияҕа» нууччалыы тылбаастаммыт хоһооннорбун ыйыталаспытыгар, мин: «Олус хомойдум, тылбаас диэн ынырык да буолар эбит. Ытаабытым», — диэбитим... Онно тугу да диэбэтэҕэ, кэлин дневнигэр мин тылларбын суруммут эбит уонна «Киһи, дьэ, биирдик да ылынар буолар эбит хоһоонуҥ табыллыбатах тылбааһын» диэбит... Мин туспунан дневнигэр: «Мин аны кини суруйарын барытын батыһан, таптаан, тартаран, долгуйа ааҕар киһим буолла быһыылаах. Билигин биһиэхэ мин ымсыыран, умсугуйан ааҕар поэтым суох ээ», — диэн бэлиэтэммит эбит. Мин итини бэйэбин хайҕаабытын санатаары буолбакка, Семен Петрович эдэрдэргэ ураты, аҕалыы истиҥ сыһыанын өссө төгүл бэлиэтээри этэбин. Итинник үтүө тыллар миэхэ эрэ буолбатах, ити үөһэ ааттаммыт дьоҥҥо ааҕа бааллар. Кини 70-ус сылларга ХХ1 үйэҕэ саха литературатыгар инники күөҥҥэ сылдьар дьону барыларын кэриэтэ таба таайбыт, сэрэйбит. Ити буолуо аҕыйах айымньылаах эдэр дьонунан сирэйдээн норуотун литературатын инникитин өтө көрүү.

Билигин даҕаны «эдэрдэри наһаа бүөбэйдиигит» диир дьон бааллар, ону ол диэбэккэ, Саха сирин суруйааччыларын союһа, 90-ус сылларга быста сылдьыбыт ситими холбоон үлэлиибит. 2004 сылтан саҕалаан сэттэ төгүл төхтүрүйэн эдэрдэр республикатааҕы мунньахтарын ыыттыбыт, кинигэлэрин таһаардыбыт, улуу нуучча суруйааччылара олорбут ытык сирдэринэн экспедицияҕа баран кэллилэр. Араас тэрээһиннэри бэйэлэрэ ыытар буоллулар. Тэҥ саастаах литературнай көлүөнэ, эйгэ үөскээтэ — ол саамай кылаабынайа. Тэрийээччи быһыытынан мин испэр киэн тутта саныыбын учууталым кэриэһин толорон иһэрбиттэн...

Семен Петрович Саха сирин суруйааччыларын союһун 17 сыл салайбыта — 1961 сылтан 1978 сылга диэри. Бу сылларга саха литературатыгар классиктарбыт нэһилиэстибэлэрин боппуруостарыгар уҕараабат охсуһуулар бара турбуттара. Литературабытын төрүттээбит суруйааччыларбытын тимирдэр санаалаах дьон өртүттэн үҥсүү үгүһэ, сиэрэ суох суруктар ахсааннара элбэҕэ, үүтү-хайаҕаһы булан суруйаллара сүрдээҕэ. Семен Петрович ол дьон утары Өксөкүлээх, Алампа, Неустроев, Ойуунускай хоһооннорун, айымньыларын эрэ туруорар кыахтааҕа. Бэйэлэрин бэйэлэринэн көмүскэтэн. Ол да иһин кини бу суруйааччылары нууччалыы тылбаастатарга туруммута. Ол сүрдээх мындыр, элбэх кэпсэтиини, араас мэһэйдэри быһа түһэри эрэйэр чахчы дипломатическай ис хоһоонноох үлэ этэ. Кини тылын ылыннаран, Владимир Солоухин курдук нуучча бөдөҥ поэта уонна биллэр тылбаасчыт Сергей Поделков Өксөкүлээҕи тылбаастаабыттара. Платон Ойуунускай тылбаастара Москваҕа эмиэ күн сирин көрбүттэрэ. Семен Петрович итинэн тохтуур санаата суоҕа — кини Саха республикатын правительствотыгар «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олонхону нууччалыы тылбаастыырга туруорсубута. Үп-харчы көрүллэн, миэстэтигэр подстрочниктар оҥоһуллубуттара, тылбаасчыт көрдөөһүнэ саҕаламмыта. Семен Петрович бастаан Евгений Евтушенконы уонна доҕорун Михаил Львову кэпсэтэн көрбүт, дьоно сөбүлэһэн баран, аккаастаммыттар — олус уустук, кыайыа суохпут диэн. Советскай Союз норуоттарын эпоһын тылбаастаабыт, идэтийбит тылбаасчыт Владимир Державины булан Семен Петрович көрдөспүт. Оҕоннньор биир сыл курдук көрөн баран сөбүлэспит, усулуобуйата диэн — научнай консультант наада диэбит... Ол консультанынан инники ахтыллыбыт И.В.Пухов буолбута. Державин, элбэх омук эпоһын тылбаастаабыт киһи, олонхо туһунан бу курдук эппит: “Якуты,скромные и гордые в своей скромности люди,сами не знали до Платона Ойунского,каким сокровищем владели... Олонхо сродни шумерскому Гильгамешу”, — диэн. Мин санаабар ити тыллар — скромные и гордые — быһаччы Семен Петровичка сыһыаннаах, кини туһунан этиллибит курдук. Кини чахчы сэмэй, ол гынан баран бэйэтин да, норуотун да үрдүктүк тутар киһи этэ. Бу тылбаас оҥоһулубатаҕа буоллар саха олонхото аан дойду шедеврэ буолара улахан саарбахтаах этэ. Державин тылбааһыгар олоҕуран ЮНЕСКОҕа анаан английскайдыы, фпанцузтыы тылбаастар оҥоһуллубуттара. Ол курдук Семен Петрович дьаһала үйэни нөҥүө норуотугар туһалыы турар!

Семен Петрович Саза сирин суруйааччыларын союһун салайааччытын быһыытынан олоҕун охсуһууга олорон ааспыта. Кини курдук литературабытын төрүттээбит суруйааччыларбытын көмүскээбит, ааттара ааттанарын туруорсубут, тэрийбит киһибит аҕыйах. Г.П.Башарин, А.Е.Мординов... Кини тас көрүҥэ сымнаҕас, намыын этэ, ол гынан баран кырдьыгы көмүскүүргэ Семен Петрович кытаанах, булгурайбат санаалаах киһи буолан биэрэрэ. 2005 сыллаахха Дьокуускай килбэйэр киинигэр Өксөкүлээххэ памятник аһыллыытыгар тиийэн баран, долгуйуубун кыаммакка, туора баран хаампытым. Мин онно Семен Петрович бу орто дойдуттан барыан ый иннинэ, суруйааччылар съезтарын президиумугар саппыыска кэлбит этэ — «Бандьыыт Кулаковскайга хаһан Дьокуускайга памятник туруортараҕын?» диэн ыйытыылаах. Ол саппыыска куоппуйата миэхэ баар... Ону санааммын, олус диэн долгуйбутум, хараҕым уута ыган кэлбитэ... Олох кырдьыга хайа да сэнэбили, эҕэни, атаҕастабылы уйан, аһаран, кылбайан тахсан кэлэр! Семен Петрович саха литературатын классиктарын көмүскүүр охсуһуутугар хантан күүс ылара эбитэ буолла? Төрөөбүт сириттэн, дойдутуттан, Бор алааһыттан, Сэргэлээҕин хатыҥнарыттан. Поэты Айылҕа арчылыыр, кини кутун-сүрүн иччилиир,суолун тэлэн биэрэр. Ол да иһин Бор алааһыгар ытык сиргэ үктэммиттии айар куттаах киһи иһийэр, чуумпурар, тус бэйэтин санааларын саалыстыыр.

Семен Данилов поэзиятын бэйэтин кэмигэр литературоведтар сиһилии ырытан тураллар, билигин даҕаны кини айар үлэтин чинчийээччилэр бааллар. Ол суруйууларга мин биири эрэ эбии этиэхпин баҕарабын — Семен Данилов бэйэтин көлүөнэтигэр, советскай кэмҥэ саха итэҕэлин, саха Айыыларын хоһоонноругар киллэрбит бастыҥ хорсун поэппыт буолар.Саха итэҕэлин туһунан улаханнык саҥарбат кэмҥэ кини Байанай, Айыыһыт, Хатан Тэмиэрийэ. Иэйиэхсит диэн ааттарын ааттан туран анабыл хоһооннору суруйар. Омугун уратытын, сиэрин, олоҕун тутулун кини ити кэмҥэ кимиэхэ да суох хоһооннорунан бэлиэтиир — «Саха хараҕа», «Саха эмээхситтэрэ», «Саха быһаҕа», «Сахам сылгылара», «Саха саҥата», «Сахам дьахтарыгар», «Саха үҥкүүтэ»... Соҕотох ааттара да бу хоһооннор омукпут олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр курдук эрээри, дьиҥэ норуот ис туругун өрө көтөҕөр суолталаахтарын туоһулуур. Манна Семен Данилов эмиэ олорбут кэмин иннигэр түһэн саха бэйэтин ытыктанарыгар тирэх буолар духуобунай сыаннастары чөкөтөн биэрэр. Бу хоһооннор ХХ үйэ 90-ус сылларыгар суруллуохтарын сөп курдук...

Норуот суруйааччытын, поэтын ытыктыыр бэлиэтэ, поэт, суруйааччы умнуллубатаҕын туоһулуур бэлиэтэ — кини кинигэлэрэ күн сирин көрүүлэрэ. Семен Петрович поэзиятын үс тома күн сирин көрдө, былырыын ыстатыйалара, этиилэрэ 4 томҥа хомуллан таҕыстылар, быйыл эпистолярной нэһилиэстибэтэ 5 том буолан таҕыста. Манна мин Семен Петрович Данилов нэһилиэстибэтин үйэтитэргэ , бу кинигэлэри хомуйан, бэлэмнээн таһаарбыт дьоҥҥо махтал тылларын тиэрдиэх тустаахпын — Н.Е.Винокуров-Урсуҥҥа, С.А.Попов-Тумакка. Билигин 6 том — дневниктэриттэн бэлэмнэнэн эрэр. Бу юбилейы бэлэмниир комиссия тиһэх мунньаҕар Семен уонна Софрон Петрович Даниловтарга Дьокуускай куоракка памятник аны күһүн туруо диэн мэктиэлэннэ. Бугун ол памятник турар скверын тутуутун үөрүүллээх аһыллыыта буолла. Кыһын, ахсынньыга Москвага Саха Республикатын күннэрин чэрчитинэн Семен Данилов юбилейыгар анаммыт тэрээһиннэр буолуохтара.Икки сылга биирдэ ыытыллар Саха сирин суруйааччыларын союһун “Үрүҥ хаар алгыһа” диэн ааттаах аан дойдутааҕы поэзия фестиваля быйыл Семен Даниловка ананыаҕа. Бу фестиваль кини үлэтин салгыыр, “Литературалар доҕордоһуулара — норуоттар доҕордоһуулара” диэн девиз бүгүн да тыыннааҕын уонна наадалааҕын көрдөрөр.

Кэскил диэки дьулуһа
Олоруохха кэрэтик,
Ыытыллыбыт ракета,
Ытыллыбыт ох курдук.

Охсуһуохха күннэтэ
Олох иһин хоһууннук,
Аныгылыы ракета,
Былыргылыы ох курдук...

Бу Семен Петрович тиһэх хоһоонноруттан биирдэстэрэ. Саха народнай поэта, Максим Горькай аатынан РСФСР Государственнай бириэмийэтин лауреата поэт, салайааччы Семен Данилов омугун, литературатын духуобунай сыаннастарын харыстыыр, өрө анньар туһугар чахчы да ытыллыбыт ох курдук көнөтүк, эрчимнээхтик, чаҕылхайдык олоҕун олорон ааспыта. Ол ох тыаһын бүтүн Россия, Советскай Союз истэрэ, билинэрэ, ылынара. Семен Данилов төрөөбүтэ 100 сыллаах үбүлүөйэ өссө төгүл ону өйдөтүө диэн эрэнэбин.