Литературная Якутия


 
02.11.2016
 

«ЧОЛБОН» 90-с СЫЛЫН
тылбаара тыгар, тырымныы умайар

Аны алта сылынан, 2022 сылга, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын киэҥ далааһыннаахтык, Сахабыт сирин сайдыытыгар дьоһун ситиһиилэрдээх бэлиэтииргэ соруктанабыт. "Чолбон" сурунаал бастакы нүөмэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ төрдүс сылыгар күн сирин көрбүтэ. Онтон ыла 90 сыл ааста. Эттэххэ дөбөҥ эрээри, ити кэм устата дойду политическай олоҕор улахан уларыйыылар буолуталаатылар, олохпут-дьаһахпыт тутула, өйбүт-санаабыт, көрүүлэрбит тосту уларыйдылар. Ол да буоллар "Чолбон" сурунаал күн бүгүҥҥэ диэри тахсар, саха дьонун саамай ытыктыыр, таптыыр сурунаалын быһыытынан сыаналанар. Ити кини хара маҥнайгыттан саха норуотун кутун-сүрүн сорҕотунан, омук быһыытынан өйбүт-санаабыт сүмэтэ түмүллэр, сахалыы уус-уран литэрэтиирэ иитиллэр көмүс ньээкэ уйатынан, хомоҕой хоһоон эллэнэр, уран тыл-өс чочуллар кыһатынан буолбутуттан тутулуктаах.

1922 сыллаахха Саха АССР тэриллэн саха литэрэтиирэтин, култууратын, төрөөбүт тылынан бэчээти сайыннарар кыах үөскээбитэ. Оччотооҕу салалта норуот хараҕын аһарга, сырдыкка, кэрэҕэ тардарга сахалыы сурук-бичик, уус-уран литэрэтиирэ улахан суолталааҕын чопчуөйдүүрэ. Дьэ ол иһин ити сыл сайыныгар Петербург куораттан бэчээттиир массыыналар, типография араас тэриллэрэ, Иркутскайтан уонна Новосибирскайтан кумааҕы аҕалыллыбыта. Ити кэмҥэ С.А. Новгородов сахалыы алпаабыты оҥорууга күүскэ үлэлэһэ сылдьара.

1926 сыллаахха САССР үөрэхтээһиҥҥэ уонна доруобуйа харыстабылыгар норуодунай комиссариата "Саха омук" култуурунай-сырдатар уопсастыбаны кытары "Чолбон" диэн уус-уран литэрэтиирэҕэ уонна ускуустубаҕа аналлаах сурунаалы таһаарарын туһунан обком бюротун уурааҕа тахсыбыта.

Сурунаал тахсыытын сүрүннээччинэн саха биир бастакы суруйааччыта А.И.Софронов-Алампа буолбута. Ону таһынан сурунаал бастакы нүөмэрдэрин оччотооҕу нарком А.Ф.Бояров уонна ити кэмнээҕи саха интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, киэҥ билиилээх, талааннаах кириитик В.Н.Леонтьев бэлэмнэспиттэрэ.

Сурунаал бастакы нүөмэригэр үлэтин тосхолун туһунан бу курдук суруллубута: "Сахалыы сурук, үөрэх саха норуотугар тарҕанарыгар баҕаран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕин суута, ону кытта "Саха омук" уопсастыба "Чолбон" диэн сурунаалы ый аайы биирдии нүөмэрин бэчээттээн таһаарыыга ылыннылар.

Бу сурунаалга маннык-маннык төгүллэр суруллан бэчээттэниэх тустаахтар:

  1. Саха эйгэтин былыргы, аныгы олоҕун, дойдутун-сирин уустук тылынан хоһуйан кырдьыгы ойуу курдук киэргэтэн суруйбут (художественнай) кэпсээннэр, ырыалар, хоһооннор;
  2. Урут саха тылынан бэчээттэнэн тарҕаммыт кинигэлэр хайдах быһыылаахтарын (үчүгэйдэрин, куһаҕаннарын) ырытан ыпсарыы, сыаналыыр тыл;
  3. Ханнык киһи суруйбут кинигэлэрэ бэчээттэнэн тахсыбыттарын, тахсаары да туралларын биллэрии;
  4. Уопсай бары үөрэх, литэрэтиирэ туһунан аныгы олоххо туох наадалаах баарын кэпсиир ыстатыйа;
  5. Ол-бу биллэрии".

Итини таһынан бастакы нүөмэргэ сурунаал Балаһыанньата бэчээттэммитэ. Онно эрэдээксийэҕэ киллэриллэр айымньыларга ирдэбиллэр бу курдук чопчу ыйыллыбыттара: "Дьиҥ уус-уран литэрэтиирэни сахалыы сайыннарар баҕаттан бу сурунаалга ханнык даҕаны уопсастыбаннай, политическай, хаһаайыстыбаннай боппуруостар тустарынан киирэр ыстатыйаны, ырыаны бэчээттээбэппит. Ол оннугар ханнык да олохтоохтон сүрүннээн ылан, ыпсаран уустуктук суруйбут кэпсээни, ырыаны ылабыт. Биһиэхэ саамай наадалаах тыа олоҕуттан үчүгэйдик мэтириэттээн суруйбут кэпсээн, итиэннэ аҥардас олорор эрэ олохтон буолбатах, дойдуну-сири, көтөрү-сүүрэри хайдах баарынан хоһуйбуту эмиэ бэркэ диэн сөбүлүүбүт".

1926 сылтан 1928 сылга диэри сурунаал халбаҥнаабакка ити уус-уран литэрэтиирэни уонна кириитикэни эрэ бэчээттиир тосхолу тутуһан кэлбитэ. Итини сөбүлээбэккэ сурунаалы кириэтээһиннэр буолбуттара. Ол түмүгэр сурунаал тыын күөдьүтэр салайааччытын, кутун-сүрүн – Алампаны – буржуазнай национализмҥа буруйдаан Саха сирин тас өттүгэр сыылкаҕа ыыппыттара. Онон 1928 сылтан ыла "Чолбон" уопсастыбаннай-политическай уонна уус-уран литэрэтиирэ сурунаала буолбута. Отутус сылларга национализмҥа күтүрэнэн хас да төгүл улахан охсууну ылбытын, аата хаста да уларыйбытын үрдүнэн сурунаал саха норуотун сырдыкка тардыыга, уус-уран литэрэтиирэ сайдыытыгар кылаата сүҥкэн улахан. Саха бары көлүөнэ суруйааччылара үүнэн-сайдан тахсалларыгар "Чолбон" бигэ тирэх, бастакы үктэл буолбута. Уус-уран литературнай уонна уопсастыбаннай-политическай сурунаал буоларын быһыытынан уопсастыба олоҕун бары өттүттэн сырдатыыга, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар эмиэ кырата суох кылаатын киллэрбитэ. Сурунаал хара маҥнайгыттан киэҥник, дириҥник анаарар көрөр, дьоһун өйдөөх-санаалаах ааҕааччыларга анаммыта. Тоҕусуон сыл устата уопсастыба олоҕор улахан уларыйыылар буолуталаатылар, ол да буоллар "Чолбон" бэйэтин суолтатын сүтэрэ, ааҕааччылар сэҥээриилэрин энчирэтэ илик. Күн бүгүнүгэр диэри айар үлэ аартыгар тахсааччыларга сүрүн тирэхтэринэн, тылларын-өстөрүн чочуйар, өйдөрүн-санааларын түмэр, хоннохторо аһыллар киэҥ ходуһаларынан, уус-уран литэрэтиирэ, кириитикэ, публицистика сайдыытыгар күүс-көмө, сүрүн трибуна буола турар. Онон "Чолбон" Алампа алҕаабытыныы Чолбон сулус курдук тоҕусуонус сылын тылбааратыгар, тырымныы умайар.

Данил Макеев,
"Чолбон" сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ