Дьол чыычааҕа. Арчылан кынаттаах лириката
Саха литературатыгар А.И.Софронов-Алампа лирическэй поэзияны тɵрүттээбитэ, иэйэн-куойан тапталы туойбута. Поэзияҕа хайаатар даҕаны лирика баһылыыр суолталааҕа биллэр. Олоҕу, киһини, айылҕаны араас ɵттүттэн сыныйан кɵрдɵрɵр ураты истииллээх бэйээттэр айымньылара киһини долгутар, кутун-сүрүн тутар.
«Чолбон» сурунаал тɵрдүс нүɵмэригэр «Поэзия» түһүмэххэ Афанасий Гуринов-Арчылан «Саргылаах кынаттар» диэн хоһоонун бɵлɵҕɵр хараҕым хатанар. Саргылаах – ол аата барҕарар, туругурар оҥоһуулаах, сайдар тускулаах. Хоһооннору ааҕан истэҕим аайы, сɵҕɵрүм-махтайарым улаатан иһэр. Аата, эчи сырдыгыан, ырааһыан тулам! Санаам кынаттанан кɵтɵр, күлүɵх-үɵрүɵх курдукпун тэбис-тэҥҥэ:
|
Соһуччу бэлэхтэн Сааскы күн тэбиэстэр, Сандааран-күндээрэн Сɵхпүтүн үллэстэр. Бэлэхтээҥ үɵрүүнү, Бэлэхтээҥ соһуччу: Соһуччу үɵрүүлэр — Соргулаах түгэннэр, Соһуччу үɵрүүлэр – Саргылаах кынаттар! |
Арчылан поэзията ис хоһоон ɵттүнэн иһирэх иэйиилээх, ону тэҥэ уус-уран форма ɵттүнэн баай-талым. Ол иһин үгүс хоһоонноро тута ылбаҕай ырыа буолан үɵһэ дайаллар, ылланаллар. Кырдьыга даҕаны, ырыа ымыылаах хоһооннор диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. «Сааскы санаа» хоһооҥҥо сандал сааһы кɵрсɵ айылҕа тиллэр, кɵҕɵрɵр, лирическэй герой сүрэҕэр «сып-сылаас уһуктар»:
|
Кɵй чыычаах омуннук күйгүɵрэр, Кɵҥүллүк киэҥ дуолга кɵччүйэр. Кɵҕɵрɵр халлааҥҥа былыттар Кый үɵһэ угуйа усталлар. |
Бэйээт ахтылҕана араҥаччылыыр, кынат үүннэрэр күүстээх, «ол чырып алыптаах күүһүттэн… очуос таас үрдүнэн тайаарар»:
|
Алыһын даҕаны баҕардым Аттыбар биир чыычаах чырыптыан, Аймана долгуйбут мин кутум Ахтыбыт чуопчаарын бэлэхтиэн. |
Арчылан «Сүрэхпин биэрэбин» хоһооно хайдахтаах курдук истиҥий? Муҥура суох таптал – күн сиригэр туохтааҕар да күндү, кэрэ иэйии. Ама, мантан ордук үчүгэй туох баар буолуой, бу орто дойдуга? Өйү-сүрэҕи ɵрүкүтэр, хайа да киһини үрдүккэ, сырдыкка, ырааска кынаттыыр лирика. Дэлэҕэ даҕаны, бэйээт этиэ дуо: «Сүрэхпин эйиэхэ тэлэччи арыйдым…», – диэн. Тоҕо баҕас дэлэгэйэй, дьоһуннааҕай? Таптыыр киһитин туһугар лирическэй герой бэйэтин бүүс-бүтүннүү аныыр, нарыннык-уйаннык кɵрдɵһɵр-ааттаһар. Ис сүрэхтэн тахсар тыллартан ааҕааччы, хоһоон кэрэ абылаҥар ылларан, астынар-дуоһуйар. Үɵрэ-дьүɵрэ синоним тыллар сып-сылаас тыынынан илгийэллэр: чыычааҕыам, биэбэйиэм, чэчигиэм, сэгэриэм. Туох да кэтэх санаата суох, тапталга дьиҥ эр киһи билиниитэ. Эчикийэ, наскыйан наҕылыан, сипсийэн симигиэн, нуурайан чуумпутуон… Бэйээт таптыыр сэгэрэ «сэбирдэх суугуннаах сиккиэр тыал» буолан сипсийэр:
|
Сүрэхпин эйиэхэ тэлэччи арыйдым — Сэбирдэх суугуннаах Сиккиэр тыал буолаҥҥын Сипсий, сипсий, сэгэриэм… |
«Баҕа санаам» хоһооҥҥо сэгэриэм, кɵмүһүɵм, чыычааҕыам диэн тыллар хатыланыылара бэйээт ахтарын-саныырын, долгуйарын чиҥэтэн биэрэллэр. Суруйааччы талаана тылы тɵһɵ айымньылаахтык туттарынан сыаналанар диэн мээнэҕэ эппэттэр. Манна тылы кɵспүт суолтаҕа (метафора) туттан, сэгэрин кɵмүскэ, чыычаахха холуйан, таптыыр киһитэ туохтан да күндүтүн бигэргэтэр. Үйэлээх тапталга сүгүрүйүү, бэриниилээх буолуу ааҕааччыны сɵхтɵрɵр:
|
Эн эрэ, эн эрэ суһуоххар Мэник тыал буоламмын иилистэн Сүүс үйэ мунуохпун баҕардым. |
Уолан киһи олоҥхо бухатыырыгар дьүɵрэлии ахсым атынан айаннатар:
|
Эн эрэ, эн эрэ түүллэргэр Үүт маҥан атынан дайдаран Түүн аайы тиийиэхпин баҕардым. |
Арчылан «Эн мин түүлбэр киирбиккин…» хоһоонугар таптал тиэмэтэ философскай хайысхалаах:
|
Эмискэччи даҕаны Эн мин түүлбэр киирбиккин, Эмискэччи даҕаны Эн мин куппун туппуккун… Эрэйим дуу? Эгэйим дуу? |
Лирическэй герой тапталтан, баҕар, эрэйдэниэ – эбэтэр үɵрэн-кɵтɵн дьоллонуо… Иннин ким тымтыктанан кɵрбүтэ баарай? Бэйээт иэйиитин, ис туругун олорчу бэйэтин нɵҥүɵ аһаран, саха дьахтарын кэрэ уобараһын хоһуйбута долгутар, умсугутар:
|
Эппэлдьитэ тыыннаран, Эдэр уохпун оргутан, Эгэй-дугуй үктэнэн Эн мин түүлбэр киирбиккин… |
Хараххар субу баардыы кɵстɵн кэлэр тырымныыр тыыннаах поэзия! Хоһооҥҥо бүтэй уонна аһаҕас дорҕоон дьүɵрэлэһиитэ бэйээт тылынан ойуулуур-дьүһүннүүр, киһи ис туругар дьайар кырааскатын күүһүрдэр.
«Дьол чыычааҕа» хоһоонтон киһи сүргэтэ кɵтɵҕүллэр, олоххо эрэлэ күүһүрэр. Таптыыр сүрэх талаана таһымныыр… Дьол чыычааҕа — дьикти, сонун уобарас, таптал тыыннаах туоһута. Лирическэй герой дьыл түɵрт кэмигэр: саас, сайын, күһүн, кыһын «дьол талымас чыычааҕа» үрдүгэр битийиэн, аттыгар чуопчаарыан баҕара саныыр. Бэйээт «талымас» эпитети туттубута оруннаах, дьолу ким эрэ таба тайанар, ким эмэ ааһа кɵтɵр. Олох олоруу уустуктардаах, олоххо дьол уонна сор аргыстаһа сылдьаллар. Таптыыр уонна таптатар – улуу дьол…
Афанасий Гуринов-Арчылан лириката дууһа кылын таарыйар чараас, нарын-намчы куттаах. Истиҥ иэйиигэ куустаран, үɵһэ үтүмэн үрдүккэ, кэрэмэн кэрэҕэ дьол чыычааҕын кɵрсɵ кɵҥүл кɵтүɵх-дайыах санаа киирэр:
|
Дьол, дьол, дьол, Дьол талымас чыычааҕа, Мин үрдүбэр битий дуу, Мин аттыбар чуопчаар дуу! |
«Дьол чыычааҕа» – кынаттаах лирика! Оннук ураты уйан, умсулҕаннаах эйгэҕэ киирэн мин, ааҕааччы быһыытынан, уран тыл уйгутун-быйаҥын сомсобун уонна утаппыттыы ыймахтаан дьоллонобун. Үйэлээх таптал баарын тухары, саха уус-уран литературата сарсыҥҥыта сайдар-үүнэр кэскиллээҕэр эрэнэбин. Туску!
