«Босхо диэн суох» уонна Интэриниэт куйаарыгар оҕону аахтарар САНАА ончу сыыһа!
Улуу убайбыт Анемподист Иванович Софронов-Алампа бэйэтин кэмигэр сөпкө да этэн турардаах: «Туохха да тойон — норуот, норуот! Норуоттан тутуһуҥ, норуокка туһалааҥ!». Оттон билигин?
Оҕо бэчээтин эйгэтигэр үктэнэн киирбитим эһиил 20-с сылын туолар. Билигин «Чуораанчык» уонна «Колокольчик+» оҕо сурунаалларын эрэдээксийэтигэр үлэлиибин. Ити сыллар усталарын тухары балачча элбэх сиргэ: 700-тэн тахса оскуолаҕа, 600-чэ оҕо уһуйааннарыгар айар командировкаҕа сырыттаҕым буолуо. Оҕолору, иитээччилэри, учууталлары, төрөппүттэри, эбээлэри, эһээлэри, ийэлэри, аҕалары итэҕэтэн, кэннибититтэн батыһыннаран, ааҕыы уонна төрөөбүт тыл дьиктилээх дойдутугар умсугутан, ааҕыыга сирдээн кэллэхпит. Сурунааллар төрүттэммиттэрэ аны 1 сылынан лоп курдук 30 сылларын бэлиэтиэхпит.
Аҕыйах кэмтэн бэттэх биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ыытыллар кэккэ уларыйыыларга, чуолаан бэчээт эйгэтин тула хамсааһыннарга, санаам ситимэ сөптөөх суолунан салайааччыларбытыгар көмө буолуо диэн бүк эрэнэбин.
Улахан өйдөөх-санаалаах, киэҥ дириҥ билиилээх-көрүүлээх, үрдүк култууралаах убайдарбыт суруйан хаалларбыт үлэлэригэр, холобур А.Е.Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар суругар» маннык диэбиттээх: «Интеллигенция же должна взять на себя миссию создания якутской литературы, без которой распространение грамотности среди якутов, а следовательно, и просвещения невозможны. Первым и существенным шагом к созданию якутской литературы должны быть переводы с русского на якутский язык.
Очень необходимы общественные библиотеки, для которых, между прочим, надо выписывать периодические и специальные журналы, чтобы иметь понятие о текущей жизни внешнего мира.
Очень желательны ремесленные школы, так как для ремесленников у нас открылось бы широкое поле действия ввиду отсутствия кустарей и наличности сырого материала». Ити ыраах 1912 сыллаахха ыам ыйыгар Хачыкаакка олорон суруйбут. Төрөөбүт тыл, ийэ тылынан ааҕыы, суруйуу, кэпсэтии, библиотекалар сайдыылара, ааҕыы култууратын үрдэтии, олохтоох сурунаалларга, хаһыаттарга суруйтарыы, төрүт дьарык, сиргэ-уокка, төрөөбүт дойдуга таптал, о.д.а. олох сыаннастара күүһүрдэҕинэ эрэ саха норуота салгыы сайдар кыахтааҕын өтө көрбүт эбит оччолорго Өксөкүлээх.
«Эрэллээх ааҕааччы», «сурутуу», «чэпчэтиилээх сурутуу»»,«сурутааччы» диэн үтүө өйдөбүллэр биһиэхэ, бэчээт эйгэтигэр, оччоттон-баччаҕа диэри олоҕу кытта тэҥҥэ, уопсастыбаны кытта бииргэ сэргэстэһэн тиийэн кэллэ. Онон босхо түҥэтэри-сурутары «сэрэхтээхтик» үөрэтэн, бары өттүттэн көрөн, инники 5-10 сылга дьайыытын кытта сыаналыыр олус наадалаах.
Босхо аата син-биир босхо, араастаан эргитэн көрдөххө. Ханнык баҕарар производстваҕа үлэ түмүгэ хайаан да төлөнөр уонна сыанабылга турар эрэ буоллаҕына , оҥорон таһаарар бородууксуйа хаачыстыбалаах уонна «спростаах» буолара чахчы. Ити билиҥҥи ырыынак кэһиллибэт сокуона. Ону эмиэ өйдүүбүт.
Арай, инники буолуох курдук уларыйыыларга, оҕо сурунаалларын уонна хаһыаттарын эмиэ «босхоҕо» көһөрүөххэ сөп ээ диэн араас дьиибэ санаалар киирдэхтэринэ, маннык: оннооҕор Сэбиэскэй кэмҥэ государство, оччоттон баччааҥҥа диэри үлэлиир, билигин 80 уонна 90 саастарын бэлиэтээбит «Пионерская правда», «Мурзилка», «Костёр» оҕо сурунаалларын, хаһыаттарын сурутууттан ылбакка ааҕааччытыгар, почтанан тиксэрэн олорбута. Биир бэркэ диэн убаастыыр уонна ытыктыыр киһибит, бөдөҥ салайааччы этэн турар: «Оннооҕор былыр, үп-харчы кырыымчык дьылларыгар, эбэм эрэйдээх харчытын сыыһыттан быһа тутан миэхэ “Бэлэм буол” хаһыаты суруйтарара. Бу кырдьаҕас киһиэхэ хаһыат “босхо” кэлиэхтээх диэн өйүгэр да сатаан киирбэтэ. “Босхо” диэн ханна да суох. Итиниэхэ мин сөбүлэһэбин».
Кэнники кэмҥэ хайдах эрэ, биир киһи санаатынан, биир салайааччы эппитинэн, норуот, үлэлиир кэлэктиип дьүүлүгэр таһаарбакка, кистэлэҥинэн оҥоһуллар уонна «перед фактом» туруорар курдуктар, мин тус санаабар. Буолан, оҥоһуллан, кэпсэтиллэн бүтэн хаалар, ол кэннэ туруорсар да сатаммат.
Бэчээт эйгэтигэр, биһиэхэ, сүрүн сакаасчыппыт кимий? Ханнык да тойон салайааччы буолбатах, кини—билиэн-көрүөн, сайдыан баҕалаах ааҕааччы. Биһиги кинилэр сакаастарын толоробут, оччотугар ноурот санаата ханнык да дьыала оҥоһулларыгар учуоттанар буолуохтаах. Ол биһиэхэ суох…
Оҕо сурунааллара көрдөххө бэрт судургу үлэлээх, сорох өйдөөбөт оҕоҕо баҕас уруһуйдары ,хартыынаны Интэриниэт ситимиттэн ылыҥ, туруоруҥ ээ диэн култуураларын, өйдөрө-санаалара мөлтөх таһымын бэйэлэрэ көрдөрөллөр. «Ама, па-хай-бын да», итини эрэ истиэм дии санаабат этим. Санаан көр, оҕоҕо, инники биһиги олохпутун салайыахтаах, ыал ийэтэ, аҕата буолуохтаах ыччаттарбытыгар ити курдук сыһыаннаһан төттөрүтүн өссө кыһаллан туран, иитэр-үөрэтэр, сайыннарар, төрөөбүт тылынан саҥарарын ситиһэр туһугар сыһыаммыт сороҕор ити курдук арыычча атын буолар.
Оҕону кыра сааһыгар интэриэһин, болҕомтотун тардар, кэрэҕэ сирдиир, хараҕын арыйар КИНИЭХЭ эрэ анаммыт ойуулар, САХАЛЫЫ уруһуйдар буолаллар. Оҕо кыратыгар тулалыыр эйгэни хараҕынан ылынар:онуоха биһиэннэрэ: «худуоһунньук тоҕо нааданый, Интэриниэттэн да ылыахха сөп уонна «сокращениеҕа» бэлэмнэниҥ, 10% кыччыыр буоллубут»—диэхтэрин сөп.
Айылҕам көмөтүнэн, хата, син кыра да буоллар уопут сыыһа баар, ол да иһин санаабын этэр толору бырааптаах эбиппин — хайдахтаах да кириисис, араас ол-бу ааҥнаатар, ОҔО эрэ эйгэтин таарыйбатын, бырастыы гыныҥ. Ыччаппытын сайыннара, иитэ-үөрэтэ, оҕо туһугар эйгэни оҥорор, чуолаан оҕо суруналыыстарын төттөрүтүн ытыс үрдүгэр тута сылдьан, сүбэлэттэрэн, сүбэлэһэн дьаһанар син кыаллаа ини дии саныыбын.
Иккис долгутар санаа… Эмиэ аҕыйах кэмтэн бэттэх Интэриниэт сахалыы бэчээти солбуйуо, баҕар-баҕарыма кыра саастаах оҕоттон саҕалаан бары онно көһүөххүт диэн отур-ботур кэпсэтэллэр. Биир салайааччы өссө бу курдук этэн салыннарбыта: «Оннооҕор мин 2 саастаах кыыс сиэним сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сотовайынан оонньуур, ютубка арааһы көрөр, араас мобильнай сыһыарыылары хаһар, оонньуур»—киһиргиир курдук. Мин испэр : «Оо барахсаны, саатар саҥарбатаҕа буоллар» дии санаабытым. Ити бэйэтэ биир улахан салаа, биһиги эргин киһи—салайааччы.
Хайыыбытый, оччоҕо? Төһөтүн да иһин, «САЙДЫЫ» дии-дии сүүрэкэлэспиппитин иһин, оҕо ааҕыытын, төрүт тылы, бэчээти, литератураны арай ити курдук Интэриниэт ситимигэр киллэрдэххэ, улахан алдьатыыны оҥоробут. Туһааннаах дьон, норуот депутаттара ама үөһэттэн көрө олорор инигит, диэн эрдэттэн дьаарханан туран, этэбин. «Зависимость» диэн тыл баар, сахалыыта «Ылларбыт» диэн. Салгыы бэйэҕит толкуйдаан көрүҥ. Ыччат итиннэ хаптардаҕына хайдах буоларын…Салалта бастатан туран, саха норуотун инники дьылҕатын, ыччатын иитиитигэр, үөрэхтээһиҥҥэ сүрүн күүһүн ууруохтаах.
Улуу омуктар кумааҕы бэчээттэрин: кинигэлэрин, сурунаалларын, хаһыаттарын (ордук оҕо гиэнин) олус үрдүктүк сыаналыыллар, мэлдьи инники күөҥҥэ туталлар. Хайдахтаах да балысханнаах сайдыыга киирдэрбит иһин, кумааҕы бэчээтэ, бэчээттэнэр литература, саҥа кинигэлэр, сурунааллар, хаһыаттар—бу НОРУОТ НЭҺИЛИЭСТИБЭТЭ, СУРУЛЛАН ХААЛБЫТ БААЙА! Омук быһыытынан айбыт-туппут, суруйан хаалларбыт уонна инникиктин да хаалларар барҕа матырыйаала. Ити кумааҕылар дьыалаҕа тэҥнээхтэр, кичэллээхтик хараллан уһун үйэлэргэ ууруллар аналлаахтар.
Интэриниэт сахалыы бэчээти солбуйуо диэн бигэ эрэллээхпит эрээри (сороҕор салайааччылар) эрээри, арай уот бардын, куйаар ситимигэр охсуһуу, саахал таҕыстын, умайдын, программа элэйдин, оччоҕуна? Ол туһунан ким эмит санаабыта буолаарай?
ААҔЫЫНЫ уонна оҕо бэчээтин электроннай гынан, Интэриниэт нөҥүө аахтарар баҕа төрдүттэн сыыһа (ити хаһыаттарга уонна сурунаалларга). Ол туһунан урут биология, химия учууталынан тыа сирин оскуолаларыгар 43 сыл, ол иһигэр икки орто оскуолаҕа 16 сыл дириэктэринэн үлэлээбит, РСФСР оскуолатын үтүөлээх учуутала, 2014 сыллаахха оҕо литературатыгар Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйын лауреата П.Р.Дарбасов бу курудук суруйар: «Бу соторутааҕыта «Саха сирэ», «Якутия» хаһыаттар босхо буолбуттарын дьиктиргии иһиттим. Босхо ол аата, наадата суох, көннөрү бэлэх курдук буолар. Ити «босхо» диэн тыл бу улахан хаһыаттарбыт аптарытыаттарын түһэрэр. Төттөрүтүн, оччо баар буоллаҕына, ити хаһыаттарга сурутуу сыанатын аҥаарын сарбыйыа этэ эбэтэр айар үлэһиттэр, суруналыыстар элбэх сиргэ сылдьан матырыйаалы хомуйалларыгар анаан, командировка харчытын ороскуотун ботуччу соҕус эбэн биэрэрэ быдан туһалаах буолуо этэ.
Биһиэхэ оҕолорбутугар аналлаах икки сурунаал уонна икки бэртээхэй хаһыат баар. Остуоруйалар оҕо сайдарыгар, билиитэ кэҥииригэр, тылын баайа сайдарыгар үтүө сабыдыаллаахтара бары омуктарга биллэр. Саха сирин салалтата бу кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылга, арааһа, сүүсчэкэ эдэр дьону Кэриэйэҕэ, Дьоппуонуйаҕа, атын да омук сиригэр сылы сыллаан ыытан тылга үөрэттэрдэ. Олус үчүгэй, кинилэр омук классик суруйааччыларын тылбаастаан оҕо сурунаалларыгар, хаһыаттарыгар бэчээттэтэллэрэ уонна бэйэбит олохтоох суруйааччыларбыт, учууталларбыт, үөрэнээччилэр да суруйаллара буоллар, улахан туһаны аҕалыа этэ. Онон оҕо сурунаалларыгар арыый элбэх остуоруйалары, ааҕыыны киллэрэр сыалтан, бу сурунааллар сирэйдэрин саатар 16-тан 20-ҕэ диэри страницатын элбэтиэххэ сөп курдук. Оҕолор ааҕар дьоҕурдарын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ салалтата , оскуола бары үлэһиттэрэ, оҕо бэчээтин суруналыыстара, суруйааччылар бары туруннахпытына эрэ үчүгэй түмүктэри ситиһиэхпит.
