Литературная Якутия


 
17.09.2017
 
Николай Якутскай 110 сааһыгар
 

Баай дууһалаах сиппит-хоппут, күүстээх сүрдээх киһи — Николай Якутскай остуоруйаларыгар

«Ыччат дьоммор, норуоппар, дойдубар туох туһалаах баар буолуоҕай диэн санаанан сылдьара буоллар үөрэ көрүөм этэ.

Оннук ыччаттар баар буолуохтара дии саныыбын».

Н.Якутскай

Сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар Харбалаах нэһилиэгин биир мааны алааһыгар Дөлөкөй көлүйэ үрдүгэр туруорбах балаҕаҥҥа Солотуураптар дьиэ кэргэннэригэр үһүс уолунан саха норуота киэн туттар, таптыыр суруйааччыта Николай Гаврилович Золотарев-Николай Якутскай күн сирин көрбүтэ.

Кини оҕо сааһын умнуллубат өйдөбүллэринэн күлүбүрүү умайар оһох тула эбэтин бараммат кэпсээннэрэ, дьиктилээх-алыптаах остуоруйалара, оҕо киһи кутун-сүрүн туппут, дууһатыгар сырдык кыымнары сахпыт эһэтин үһүйээннэрэ, номохторо билиигэ-көрүүгэ, айар тыл умсулҕаныгар угуйбуттара саарбаҕа суох.

Маны таһынан айар куттаах оҕо эбэтин кэпсиир остуоруйаларын геройдарын бэйэтигэр сыһыаран, герой оннугар бэйэтин оҥорон көрөн сыанабыл быһар эбит. Холобура, оҕо күһүҥҥү күн мастар тымныы тыалтан «тоҥон ытыы тураллар» диэн олус аһынар. Ол туһунан эбэтиттэн Мэник-Мэнигийээн туһунан саҥа остуоруйаны истэр уонна иһигэр Мэник-Мэнигийээни, аһыныгас сүрэхтээҕин иһин, хайгыы саныыр [«Олох оскуолата» / «Күһүҥҥү күн».1987 с.; 18-19].

Онон Николай Якутскай оҕо сааһыттан остуоруйа истэн улааппыта өйө-санаата сайдарыгар, иитиллиилээх, баай дууһалаах сиппит-хоппут киһи буолан тахсарыгар улахан суолталаах буолбута.

Оҕо эрдэҕиттэн сэһэнньит буолуохтааҕа эмиэ биллэрэ. Ол курдук Н.Докторов-Бычырдаан маннык истиҥник ахтыбыта баар: «Киэһэ аайы Ньукулай остуоруйалыыра. Саҥата улахан буолан, биһиги истиэнэ нөҥүө истэрбит. Киһибит остуоруйата уһун кыһыны быһа бүппэтэҕэ, өссө элбээн, күөдьүйэн иһэрэ. Хойут улаатан баран өйдөөбүппүт: саха-нуучча народнай остуоруйаларын ааттарын уларыталаан, өрө таҥнары эргитэ сылдьан уонна-сүүрбэтэ кубулутан кэпсиир эбит уонна үгүс аҥарын бэйэтэ өйүттэн оҥорон остуоруйалыырын биһиги умсугуйан истэр эбиппит. Ити курдук оҕо эрдэҕиттэн Н.Якутскай баай фантазиялаах этэ» [«Коммунизм сардаҥата», 1988 с. сэтинньи 22 күнэ / «Биһиги Ньукулайбыт» ахтыы. Н.Докторов].

Николай Якутскай остуоруйалара саха норуотун остуоруйаларыттан силистэнэн-мутуктанан тахсыбыттара. Холобура, «Ый кыыһа» остуоруйа — Саатыыр диэн ааттаах «Сир кыыһа», «Лыыбырда» — «Ой дуораана» сүрүн геройа Лыыбара о.д.а.

Араас омуктар остуоруйаларын тылбаастаан «Биирдии остуоруйа» диэн кинигэни оҕолорго бэлэхтээбитэ. Онно сүүс омук араас остуоруйата киирбит.

«Ыччаты муудараска иитиэххэ дии саныыбын. Муударас норуот остуоруйатыгар баар. Хайа баҕарар норуот остуоруйатын ылан көрүҥ эрэ, хайаан да онно норуот илдьэ сылдьар муудараһа сөҥөн сылдьар… норуот муудараһа муоданы тутуспат, күннээҕиннэн буолбакка, ыччакка үтүө өйү-санааны эрэ биэрэр», — диэбит кэс тыла айан хаалларбыт остуоруйаларын ис номохторугар туоһу да буолар, сөп түбэһэр да.

Тапталлаах суруйааччыбыт Николай Якутскай остуоруйаларыгар оҕону өй-санаа, сиэр-майгы, чөл кут, истиҥ ис туруктаах, баай дууһалаах буоларга уһуйуу иитии көстөр. Кини айымньылара хас оҕо, ыччат ааҕааччы өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр, дууһатыгар сөҥөр.

2008 сыллаахха Россия Президенэ Д.Медведев туһаайан этиитигэр сыаннастарга, общественнай идеалларга уонна сиэр-майгы принциптэригэр болҕомтону ууруохха диэбитэ. Салгыы сүрүн сыаннастары бэлиэтээбитин биһиги кылгатан ааттаталыыбыт: сиэрдээх буолуу, көҥүл буолуу араас көрүҥэ, киһи олоҕо, норуоттар икки ардыларынааҕы эйгэ, дьиэ кэргэн үгэһэ, таптал уонна бэриниилээх буолуу, кыһамньы, патриотизм, итэҕэйии, сомоҕолоһуу. Өй-санаа, сиэр майгы өттүнэн сиппэтэх киһи сокуону тутуһар кыаҕа суох диэн бэлиэтээбитин сэҥээрэ аахтыбыт. «Свободной и законопослушной может быть нравственная личность, располагающая ценностями и убеждениями. Нравственность в отличие от морали, укоренена не столько в правовых нормах, но, прежде всего, в Отчизне, культуре, религии, народе, семье — во всем том, чему личность вручает себя целиком и свободно. Нравственность, имеющая своим источником духовность, не просто формируется, она воспитывается с малых лет», — диэн эппит Д.Медведев.

Классик суруйааччылар айымньылара духуобунас өттүнэн киһиэхэ дьайыыта ордук күүстээх диэн этиллэр. Бу этиини кытта сөбүлэһэн туран, ситэри эттэххэ, норуот уонна суруйааччы остуоруйата оҕо киһи өйө-санаата, кута-сүрэ ситэн-хотон тахсарыгар бастакы олугу уурар, бэлэмниир, дьайыыны оҥорор, сабыдыаллыыр дии саныыбыт.

Эһээ, эбээ ийэ, аҕа остуоруйалары кэпсииллэригэр, геройдарга сыанабыл биэрэллэр, тэҥҥэ санаа үллэстэллэр, геройдары кытта бииргэ үөрэллэр-көтөллөр, хомойоллор. Бэл, оҕолор герой мүччүргэннээх сырыытыгар бэйэлэрэ сылдьар курдук сананаллар, остуоруйа (айымньы) геройун олоҕунан оҥорон көрөн олороллор. Онтон аа-дьуо остуоруйа ис дьиҥин билэн барар, үтүө мөкүнү хоторун, үтүө санаа куһаҕан санаатаҕар ордугун, тас көстүү кэрэтиттэн ис кэрэ үөһэ турарын, үлэһит киһи олоххо ситиһиилээх буоларын, олоххо тардыһыы күүстээҕин, сымыйа кырдьык үөһэ ыттыбатын, элбэх доҕордоох буолар үчүгэйин, кыраҕа-кыаммакка аһыныгас буолууну билэ, өйдүү улаатар, сүрэ күүһүрэригэр дьайыы оҥоһуллар.

Остуоруйа истэ улааппыт оҕо кэрэни кэрэхсиир, олох уонна остуоруйа икки ардын, уратытын араарар.

Саха норуотугар сиппит-хоппут киһи диэн өйдөбүл баар. Эт-хаан эрэ өттүнэн ситии-хотуу буолбакка киһи өйө-санаата, майгыта-сигилитэ, билиитэ-көрүүтэ тэҥҥэ ситэрэ-хоторо, сүрэ күүһүрэрэ ааттанар. Чычырбас өйдөөх-санаалаах киһи эбэтэр аҥардас этэ-сиинэ эрэ сайдыбыт, улааппыт киһи толору сиппит-хоппут киһинэн ааҕыллыбат дии саныыбыт.

Мантан сиэттэрэн суруйааччы остуоруйаларыгар тирэҕирэн, баай дууһалаах сиппит-хоппут киһи иитиллэн тахсарыгар биһиги тоҕус сыаннаһы таһаарарга холоннубут:

Сыаннастары дьиэ кэргэн, бүтүн уопсастыба, тулалыыр эйгэ, үлэлиир сир о.д.а. үөскэтиилэрэ барар. Суруйааччы айымньылара эмиэ ураты, туспа суолталаахтар. Николай Якутскай бөдөҥ айымньылара бу сыаннастары барытын хабар сүрүннээхтэр. Остуоруйалар онно бэлэмниир оруоллаахтар.

Бу сыаннастары иҥэрэр, өйдөбүл биэрэр Николай Якутскай остуоруйаларын уонна номохторун холобурдаан таллыбыт: «Куобахтааҕар куттас», «Эһэ оҕотун эрэйдээх сырыыта», «Удьурҕай Баатыр», «Дьүкээбил уота».

«Куобахтааҕар куттас» [Н.Якутскай «Сэрэхтээх Сэмэликээн». Дьокуускай. 1992 с.; 37-40]. Суруйааччы остуоруйатыгар куобах куттаһыттан олус саатар, кыбыстар эбит. Онтон сылтаан ууга түһэн өлөргө сананар. Аара эһэни көрсөр. Тыатааҕы «күн сирин сырдыга баҕалаах, тоҕо өлө сатаатыҥ» диэн ыйыта хаалар. Ол гынан баран кинитээҕэр куттас баҕа баарын көрөн бу санаатын уларытар, тыыннаах хаалар. Эһэҕэ миигиннээҕэр куттас баар эбит диэн күөлгэ тиийэн көрдөрөр, онуоха эһэ «бэрт сөпкө ууга түһэн өлбөтөххүн» диир.

Остуоруйаҕа герой ис туруга, санаатын оонньооһуна уустаан-ураннаан көрдөрүллүбэт, суруллубат. Аҕыйах бэргэн тылынан, этиинэн, герой туттуутунан-хаптыытынан сэрэйиэххэ сөп. Холобура, манна куобах кинитээҕэр куттас баарыттан соһуйан олоро түһэр. Уонна өлөр сыыһатын саҥа таһааран соһуйбутун этэр. Бу икки ардыгар санаа оонньооһуна суруллубатаҕын да иһин сэрэйиллэр. Онон герой билбэтэҕин билбит. Куобах кинитээҕэр куттастар баалларын көрөн ис санаата оонньуур, кыбыстар, ол аата суобаһа уһуктар. Бэйэҕэ тиийинии сааттаах быһыы, аньыы буоларын өйдүүр. Эһэ ити санааны бигэргэтэр.

«Эһэ оҕотун эрэйдээх сырыыта» [Н.Якутскай «Сэрэхтээх Сэмэликээн». Дьокуускай. 1991 с.; 13-21]. Кыракый эһэ оҕото арҕахха соҕотоҕун хаалар, ийэтэ ас көрдүү барар. Аччыктаан уонна төрөөбүт арҕаҕыттан ханна да тахсыбатах буолан, сири-дойдуну көрөөрү сыыллан тахсар. Бу тахсыбытыттан көрбөтөҕүн көрөн, билбэтэҕин билэн олус астынар, күөх окко күөлэһийэр, күн сырдыгын биһириир. Айылҕа кэрэтин өйдөөн көрөр, бэл, баппаҕайынан күөх оту имэрийэр, хап-хара муннунан сыллаан ылар. Ийэтигэр сибэккилэри хомуйан кэһии гынар. Бу да сырыттар кини төрөөбүт арҕаҕын ахтар, ханна баара буолла диэн муҥатыйар, санаарҕыыр. Бу сырыытыгар киниэхэ саһыл кыракый эһэчээҥҥэ эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһан, ойуурга муннаран кэбиһэр. Оттон бөрө өстөөҕүм оҕото диэн куһаҕаны баҕаран маска ытыннарар. Ол да буоллар мөкүнү үтүө кыайар диэнинэн салайтаран, остуоруйаҕа тураах эһэ оҕотугар көмөлөһөр.

Суруйааччы остуоруйаҕа баар турааҕы кыраҕа-кыаммакка көмөлөһөр үтүө хаачыстыбалаах биһирэмнээх герой оҥорон, эппиэтинэс, суобас уһуктарын, сомоҕолоһуу туһалаах буоларын көрдөрөр. Оттон суруйааччы эһэчээн нөҥүө ийэ, төрөппүт тылыттан тахсар куһаҕаҥҥа тиэрдэрин, киһиэхэ саамай чугас киһитэ ким буоларын өйдөтөр, төрөппүккэ тапталы үөскэтэр, дириҥэтэр.

«Удьурҕай-Баатыр» [Н.Якутскай. «Остуоруйалара. Номохтор. Кэпсээннэр. Сэһэн». Дьокуускай, 2008 с.; 12-18]. Удьурҕай-Баатыр кырдьаҕас ийэлээх аҕатыгар атаҕастабылы-батталы булан суох гынаары орто дойдуга удьурҕайтан кыһыллан оҥоһуллар. Төрөппүттэрин иэһин төлөөрү Хара хааҥҥа үлэһит бэрдэ буолар. Орто дойдуга моҕой уонна хотой мөккүспүттэрэ ырааппыт эбит. Сээркээн сэһэн удьурҕай уол мөккүөрү быһаарар буолан айыллыбытын этэр. «Ис сүрэҕиҥ тугу саныырынан быһаарыахтааххын. Эйигиттэн ураты ким да ону быһаарыа суоҕа», — диир. Хараҕа суох уолга моҕой хараҕа олох куһаҕанын кэрэ гынан көрдөрөр алыптаах, оттон хотой киэнэ төттөрү олоҕу туох баарынан, дьиҥинэн көрдөрөр. Удьурҕай баатыр сүрэҕинэн салайтаран моҕой хараҕын ылбат, хотой хараҕын талар. Онон мөккүөргэ хотой хотор.

Удьурҕай Баатыр остуоруйа саҕаланыыта мөккүөрү быһаарарыгар олус мунаарара, мунаахсыйара көстөр. Тиһэҕэр сүрэҕин этиитинэн ылбыт быһаарыныыта киниэхэ чиэһинэй буолары, норуоту атаҕастыыр баайы утарар суолу ыйар. Бүтэһиккэ Удьурҕай баатыр көнө өйдөөх, ыраас сүрэхтээх буолар.

«Дьүкээбил уота» [Н.Якутскай «Сэрэхтээх Сэмэликээн». Дьокуускай. 1991 с. 56-67 сирэй, Н.Якутскай. «Остуоруйалара. Номохтор. Кэпсээннэр. Сэһэн». Дьокуускай, 2008 с.; 67-77]. Норуот номоҕор олоҕурбут остуоруйа. Дьүкээбил уол норуотун туһугар Дьыл Оҕуһун кытта тоҕус ый охсуһара көстөр. Дьонуттан көмө көрдөөрү кутаа оттор. Ити курдук үйэттэн үйэ тухары бара турар. Тапталлаах Ньургуһуна кэргэнэ кэлэрин кэтэһэр, саас аайы көрүҥнүүн тупсар, мэлдьи харалдьыкка туран бэриниилээхтик күүтэр. Ньургуһун сааскы кэрэ сибэккигэ кубулуйар, оттон уол итии сайыны аҕалаары күн бүгүнүгэр диэри оҕуһу кытта охсуһа сылдьар диэн номох баар.

«Миэхэ эрэнэргит күүспэр күүс эбэр, сүрэхпэр төлөн угар. Норуотум эрэлин ылбыт киһи өлбөт үйэлэнэр, быстыбат тыыннанар, хотторбот күүстэнэр. Төһө да кытаанаҕын, төһө да кутталааҕын иһин, эһиги тылгытын быһа гыныам баара дуо...», — диэн Дьүкээбил этиитэ остуоруйа түгэх сыала дии саныыбыт. Бу санааны, түгэх сыалы ситэрэн-хоторон биэрэр, салгыы сайыннарар уол оҕо аналын туһунан этии — «...уол оҕо бар дьонун иннигэр суон дурда, халыҥ хахха буолар анабыллаах. Эйигин таптаабыппыттан ити ытык иэспин умнар кыаҕым суох. Уол оҕо орто дойдуга оҥоһуута оннук!». Дьүкээбил норуот көрдөһүүтүн тута ылынар, тугу да толкуйдуу, ырыта, ырыҥалыы сатаабат. Тута күүстээх, эрдээх, булгуруйбат бигэ санааны ылынар. Кэргэнигэр, чугас дьонугар тапталын толук ууран, норуотун, дойдутун, кэлэр көлүөнэ туһугар Ытык иэһин төлүү аттанар.

Сиппит-хоппут, сүрэ күүһүрбүт киһи буоларга аан бастаан маннык сыаннастары үүнэр ыччакка иитэргэ норуот, суруйааччы остуоруйалара, номохторо, үһүйээннэрэ улахан суолтаны ылаллар диэн түмүккэ кэлэбит. Суруйбут тоҕус сыаннаспыт күүс өттүнэн соҥноммокко, биллибэккэ-көстүбэккэ оҕо кутугар-сүрүгэр иҥэр. Остуоруйа оҕо дууһатыгар дириҥ суолу-ииһи хаалларар кыахтанар.

Платонова Надежда Константиновна,
Харбалаах нэһилиэгин модельнай библиотеката, сэбиэдиссэй

Семенова Евдокия Павловна,
И.Барахов аатынан СӨ Судаарыстыбаннаһын
түмэлэ, научнай сотрудник.
Үөһээ Бүлүү