Литературная Якутия


 
26.01.2017
 
Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууһун VI съеһэ
 

Саха өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, саха народнай поэта И.В. Мигалкин дакылаата

Дьокуускай куорат, 2016 сыл, ахсынньы 7 күнэ

Үтүө күнүнэн, айар үлэнэн күннэтэ түбүгүрэн дьарыктанар сахам суруйааччылара уонна күндү ыҥырыылаах ыалдьыттар!

Сахалыы үгэһинэн үөрэ-көтө көрсөн, сайаҕастык санаа-сүбэ атастаһар сийиэспит күнэ үүнэн кэллэ. Ааспыт бэһис сийиэспититтэн ыла номнуо биэс сыл ааһа охсубута түргэнин. Ити этэҥҥэ олорорбут, кэнчээри ыччаппытыгар айан-суруйан хаалларар түргэн тэтимнээх олохпут үтүө бэлиэтэ.

2011 сыллаахха ахсынньы 17 күнүгэр ыытыллыбыт Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууһун 5-с съеһин 77 чилиэннээх түмүктээбиппит. Билиҥҥи туругунан айар сойууспут 104 чилиэннээх. Алтыс съезкэ 76 чилиэн кэлэн регистрацияламмытынан, кворум тахсан, Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууһун алтыс съеһин аһыллыбытынан ааҕабын.

Съезд мунньаҕар кытта кэлбит ыҥырыылаах ыалдьыттарбытын билиһиннэрэрбин көҥүллээҥ:

Билигин съезд мунньаҕын иилээн-саҕалаан ыытар председатели уонна мунньах хаамыытын боротокуолга тиһэр инниттэн секретардары талыаҕыҥ. Ситэриилээх сүбэ аатыттан мунньах председателинэн өр сылларга федеральнай судьуйанан үтүө суобастаахтык үлэлээбит талааннаах поэт Луиза Георгиевна Прокопьеваны-Уйулҕаананы таларга этии киллэрэбин. Секретардарынан: Александр Дунаев, Венера Петрова, Саргылана Ноева.

(Куоластааһын)

Ааспыт съезд ыытыллыаҕыттан бу олохтон суох буолбут суруйааччыларбытын кэриэстээн, чуумпуруу мүнүүтэтигэр туруохпут иннинэ кинилэр сырдык ааттарын курустук ахтан ылыаҕыҥ:

Бука бары тураммыт суох буолбут суруйааччыларбытыгар ытыктабыл тылларын анааммыт, саҥата суох үтүө-мааны өйдөбүлүнэн кэриэстээн ылыаҕыҥ.

Баһаалыста, олороргутугар.

Луиза Георгиевна, баһаалыста, салгыы мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытаргар.

2011-2016 СЫЛЛАРДААҔЫ ОТЧУОТ

Күндү суруйааччылар, Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууһун салалтатыгар 2006 сыллаахха, эмиэ ахсынньы ыйга, төрдүс съезкэ народнай суруйааччы Егор Петрович Неймохов сойуус председателинэн талыллан баран, бэйэтин солбуйааччытынан үлэлииргэ көрдөспүтэ. Ону ылынан, бэрт үчүгэйдик бииргэ үлэлии сырыттахпына, 2011 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр Егор Петрович соһуччу бу олохтон арахсыбытыгар народнай суруйааччы Семен Титович Руфов миигин уонна Владислав Семенович Доллоновы аҕа киһи быһыытынан көрдөһөн, председатель, оттон Владислав Семенович председатели солбуйааччы эбээһинэстэрин сыл аҥара ылынан үлэбитин саҕалаабыппыт. Ааспыт бэһис сьезкэ председателинэн талыллыбытым.

Егор Петровичтыын сойууһу салайар кэммитигэр 39 уус-уран кинигэни "Бичик" кинигэ кыһатыгар былааҥҥа туруорсан таһаартарбыппыт. Ити көрдөрүү билигин хайдах буолла диир буоллахха, “Бичик" национальнай кинигэ кыһатын директора Август Васильевич Егоров уонна кылаабынай редактор Валерий Николаевич Луковцев өйөбүллэринэн 2011 сылтан 2016 быйылгы сылга диэри биһиги айар сойууспутуттан 55 кинигэ бэчээттэннэ, ол иһигэр 25 проза кинигэтэ, 20 – поэзия уонна 10 – публицистика. Бу билиҥҥи үп-харчы кырыымчык кэмигэр аҕыйаҕа суох көрдөрүү. Оттон атын кинигэ таһаарар кыһалары холбоон аахтахха биһиги сойууспут чилиэннэрэ уопсайа бу кэм устата 90 кинигэни бэчээттэттилэр, олортон 60 – поэзия, 30 – проза.

Өссө биир суолга тоһоҕолоон эттэххэ “Бичик” кинигэ кыһатын салалтата киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин бары муннуктарыгар ааҕааччылары кытта көрсүһүүлэригэр биһигини мэлдьи кытыаран, иһирэх кэпсэтиилэри ыытар үтүө үгэһи олохтоото.

Онон, аҕааччыга суруйааччылар айымньыларын кинигэ гына бэчээттээн киэҥник тарҕатар, Россия үрдүнэн үчүгэй, үрдүк таһымнаах үлэтинэн биллибит “Бичик” кинигэ кыһатыгар махталбыт кэмэ суох улахан.

Кырдьаҕастарбыт кэриэстэригэр мин сойуус председателин быһыытынан туруорсан, киирии тылларын суруйан, “Бичик” кинигэ кыһатыгар былааҥҥа киллэрэн, “Уран тыл уустара” серияҕа Николай Габышев “Анфиса”, Николай Босиков “Дьадаҥы ыал ийэлэрэ”, “Саха саарыннара” серияҕа Моисей Ефимов “Төгүрүк алааскын эн таптаа”, “Саха народнай суруйааччылара” серияҕа Моисей Ефимов талыллыбыт айымньыларын бастакы томун, “Саха суруйааччылара – оҕолорго” серияҕа Баал Хабырыыс, Кулантай, Иннокентий Артамонов кинигэлэрин таһаартардым, Степан Дадаскинов уонна Илья Баишев талыллыбыт айымньыларын хомуйан, эмиэ киирии тылын суруйаммын талыллыбыт айымньыларын бэчээттэттим. “Саха киэн туттар дьоно” серияҕа филологическай наука доктора, профессор В.В.Илларионов, М.П.Неймохова буоламмыт “Егор Петрович Неймохов” диэн кинигэни таһаартардыбыт.

“Бичик” кинигэ кыһатыгар эмиэ былааҥҥа киллэртэрэн, киирии тылларын суруйан, талааннаах прозаик, өссө улахан айымньыны суруйар кыахтаах Александр Федорович Постников – Сындыыс “Кыһыҥҥы сугун” диэн эссе-сэһэнин, кэпсээннэрин таһаардыбыт. Республикаҕа бастыҥ үлэлээҕинэн биллэр Нам улууһун “Отуу уота” литературнай түмсүү салайааччыта, поэт, прозаик, скульптор Александр Григорьевич Дунаев “Күннэтэ көстөр көрүдьүөстэр” кэпсээннэрин кинигэтин, В.П.Ларионов аатынан Хотугу сир физико-техническэй проблемаларын институтун директора, техническэй наука доктора, профессор, талааннаах философ-поэт Егор Гаврильевич Старостин-Байаҕантай “Эн биһикки көрсүбэтэхпит ыраатта” хоһооннорун кинигэтин, аһаҕас, ыраас, сырдык дууһалаах лирик-поэт, медицинскэй наука доктора Валерьян Парфеньевич Николаев “Санаам хомураҕар уйдаран” хоһооннорун кинигэтин, киһи, айылҕа уонна киэҥ куйаар ситимин итэҕэтиилээхтик арыйар ураты буочардаах поэт Семен Иванович Слепцов – Сүргэн хоһооннорун кинигэтин, барыларыгар киирии тыл суруйан таһаартардым.

Эмиэ былааҥҥа киллэртэрэн “Алгыстаах түһүлгэ” диэн Таатта “Араҥас сулус” литературнай түмсүүтүн, итиэннэ Дьааҥы “Эчий” түмсүүтүн автордарын кинигэлэрин эмиэ киирии тыллаан “Бичиккэ” таһаартарбытым. Литературнай түмсүүнү биһиги талааннаах поэппыт, сындалыйбат эрчимнээх тэрийээччи, энтузиаст Виктор Павлович Стручков-Дуулаҕа Дьуһаал салайара. Билигин кини төрөөбүт Дулҕалааҕар нэһилиэк баһылыга. Кини “Таас күрүлгэн” диэн үс томнаах түмсүү кинигэтин таһаарбыта республикаҕа үтүө холобур быһыытынан кэпсээҥҥэ, холобурга сылдьар. Эмиэ “Бичиккэ” киирии тыллаан ураты талааннаах поэт Николай Линдин “Хаар кустук ойуутун көрдүүбүн” диэн хоһооннорун хомуурунньугун, Виктор Стручков-Дуулаҕа Дьуһаал “Алаһам алгыһа” хоһооннорун кинигэлэрин таһаартарбытым.

Айар дьон бары босхо кинигэ таһаартарар кыахтара суоҕун өйдөөммүн, үгүстүк рукопистары редакциялыыбын, киирии тыл суруйабын. Онтон сэдиптээн суруйааччы буолбут дьон аҕыйаҕа суох бааллар. Дьааҥы олохтооҕо Юрий Дьячковскай – Дьуур “Айылҕа сорҕото – Киһи”, Михаил Иванов – Чуона Мэхээлэ “Иккиһин тыллыаҥ дуо, ньургуһун?”, Акулина Иванова “Истиҥ иэйии”, Нам улууһуттан Андрей Кобяков “Остуол”, “Күннүүн тэҥҥэ турдахха”, Любовь Горохова – Сүүмэх “Олоххо мин тыган ааһабын”, “Эр киһи – Таҥара бэлэҕэ” кинигэлэрин көрбүтүм, сүбэлээбитим-амалаабытым. Бу ааттаабыт дьонум билигин хастыы эмэ кинигэлэннилэр, суруйааччы билиэтин дьоһуннук туттулар. Любовь Горохова – Сүүмэҕи, Михаил Иванов – Чуона Мэхээлэни сиппит-хоппут талааннаах поэттарынан ааҕабын.

Биһиги сойууспутугар ааҕааччыга киэҥник биллибит поэттарбыт уонна суруйааччыларбыт: народнай поэт Василий Сивцев, Наталья Михалева – Сайа, Николай Федорович Борисов – Николай Уус, Иннокентий Сыроватскай, Саргылаана Спиридонова – Кэрэмэс Кийиитэ, Николай Литвинцев, Александра Григорьева – Сандаарыйа, Валентина Гаврильева, Василий Бочкарев, Иван Николаевич Егоров – Иван Горнай, Дмитрий Кустуров, Степан Марков, Анна Парникова – Сабарай Илгэ, бу дьыл ахсынньы 20 күнүгэр 90 сааһын туолуохтаах Семен Николаевич Горохов, Венера Петрова, Прокопий Прокопьев – Чуукаар, Гаврил Угаров, Галина Томская, Ангелина Шадринова – Суоһааны, Дмитрий Наумов, Василий Ушницкай, Александр Дунаев, Афанасий Гуринов – Арчылан, Галина Фролова, Мария Решетникова-Алексеева уонна да атыттар саҥа айымньыларынан ааҕааччыларыгар бэлэх оҥороллор.

Биһиги сойууспутугар сэмэй үлэһиттэр элбэхтэр. Кинилэр саҥата-иҥэтэ суох сылдьан суруйбуттарын курдук суруйаллар, кинигэлэрин бэчээттэтэллэр. Прозаик, поэт, тылбаасчыт Августина Лонкунова “Саһарҕаҕа суулана” хоһооннорун, кэпсээннэрин кинигэтэ, Саргылаана Спиридонова – Кэрэмэс Кийиитэ “Өҥ хочо” хоһооннорун, ырыаларын уонна кэпсээннэрин кинигэтэ, Уйулҕаана “Ыллыыр кумаҕым ыҥырар”, “Ый кыыһын кымыһа” хоһооннор, ырытыылар, кэпсээннэр кинигэлэрэ, прозаиктар Иван Тарабукин уонна Анна Ленская кэлиҥҥи кинигэлэрэ, Суоһааны “Сэттис аан” хоһооннорун, прозаик Надежда Егорова – Намылы “Сэһэргээ, үрүҥ халааттаах аанньалым”, Прасковья Байанаева “Семен Руфов тылбаастара – саха норуотун киэн туттуута” ырытыыта, Василий Ушницкай – Сэки “Отуу уотун тула” бэтиэхэ-поэмата уонна “Ааспыты анаарыы, билиҥҥини билии” ырытыылара болҕомтону тардаллар. Талааннаах поэттар Хара Лааҥкы “Ийээ, иһит...”, Ирина Колодезникова – Ымыы “Соҕотох эйиэхэ анааммын” диэн хоһооннорун кинигэлэрэ саха поэзиятыгар биллэр-көстөр кылаат буоллулар. Поэт Христофор Горохов поэзияҕа үс, публицистикаҕа түөрт кинигэтэ таҕыста. Биллиилээх прозаик Николай Уус үс бөдөҥ кинигэни суруйан бэчээттэттэ.

Суруйааччы сойууһун үлэтэ кинигэ таһаарыытынан эрэ муҥурдаммат. Бүгүн мин түгэнинэн туһанан бэйэм солбуйааччыларбар Владислав Семенович Доллоновка уонна Галина Алексеевна Фроловаҕа махтаныах тустаахпын. Владислав Семенович государственнай сулууспаҕа өр сылларга үлэлээбит буолан, кини сүүрэн-көтөн, кумааҕы үлэтин ымпыктаан-чымпыктаан, араас инстанцияларга сөбүлэһиннэрии моһоллорун туоратан, үрдүк таһымнаах экспертнэй комиссияны аһардан, правительственнай наҕараадалыыр комиссия мунньахтарыгар сирэй бэйэтинэн сылдьан, тыл этэн, туруорсан, бу кэлиҥҥи биэс сылга биһиги айар сойууспут икки чилиэнэ народнай поэт үрдүк аатын сүктэ, доҕордуу анараа сойууспутуттан тугунан да атарахсытыллыбаппытын, биир таһымҥа турарбытын дакаастаата. Бу улахан ситиһии улахан үлэттэн таҕыста. Онон бу ситиһиинэн мин съезд аатыттан махталбытын Владислав Семеновичка биллэриэҕиҥ диэн ыҥырабын.

Бу улахан үлэ тохтообот. Народнайдары туруорар экспертнэй комиссия бүтэһиктээх мунньаҕар биһиги сойууспут кырдьаҕас чилиэнэ ытык-мааны Николай Федорович – Ньукулай Уус ирдэбили ааһан, наҕараадалыыр комиссия уонна республика баһылыгын быһаарыыларыгар киирэн турар.

Владислав Семенович уонна ордук чуолаан Галина Алексеевна тахсыбатаҕа ырааппыт сүҥкэннээх “Олоҥхо сирин суруйааччылара” ыйынньык үлэтин ыыттылар. Олус бириинчик, сындааһыннаах үлэни болдьоҕор ситэрэн-хоторон издательствоҕа туттарбыппыт бу улахан кыайыы, ситиһии. Ыйынньык урут тахсыбытынааҕар быдан хабыылаах, аҥардас суруйааччылар сойуустарын чилиэннэрин эрэ көрдөрөр буолбатах, урукку өттүгэр аата да ааттанара бобуулаах В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, сахалыы маҥнайгы уус-уран айымньыны 19-с үйэ ортотугар суруйбут Уваровскай, Алтан Сарын, Оонньуулах Уйбаан уо.д.а. киирдилэр. Туспа салаанан сойууска чилиэнэ суох эрээри саха литературатын сайдыытыгар биллэр сабыдыалы оҥорбут Иван Слепцов – Арбита, Варвара Потапова, Дмитрий Дыдаев, Альберт Бүлүүйүскэй уо.д.а. киирдилэр.

Маны таһынан, солбуйааччылар, ордук Владислав Доллонов, правительствонан оскуола оҕото, эдэр дьон булгуччулаахтык ааҕалларыгар анаан бигэргэммит “Саха литературатын 100 чулуу айымньыта” ырытыллан оҥоһулларыгар кытыннылар.

Ону тэҥэ тохтоло суох ыытыллар правительство, министерство таһымыгар ыытыллар мунньахтарга тиһигин быспакка кытталлар, сурук, ыспараапка бэлэмнииллэр, күннэрин-дьылларын ыыталлар.

Сойуус биир сүрүн үлэтинэн ааҕааччылары кытта көрсүһүү, иһирэхтик кэпсэтии буолар. Сойуус чилиэннэрэ Дьокуускай куоракка үгүс тэрээһиҥҥэ кытталлар, бэйэлэрэ да тэрийэллэр, ону кытта республика улуустарынан сороҕор биирдиилээн, сороҕор делегациянан үгүстүк айанныыллар. Председатель быһыытынан бу ааспыт биэс сыл устата республика үгүс улуустарыгар сырыттым. Ол курдук, Бүлүү бөлөх улуустарынан, хотугу Абый, Дьааҥы, Эдьигээн улуустарынан сылдьан ааҕааччылары кытта көрүстүм. Хас тэрээһиҥҥэ сылдьыбыппын барытын күннэтэ дневникпэр суруйан иһэр эдэр сааспыттан иҥэн хаалбыт үгэстээхпин. Ылан, чопчулаан ааҕан көрбүтүм кэлиҥҥи үс сыл устата мин 372 араас тэрээһиҥҥэ, көрсүһүүгэ, фестивалларга, дьаарбаҥкаларга кыттыбыппын. Оттон биэс сыллааҕыны ыллахха биэс сүүстэн тахса буолар.

Биһиги сойуус улуустары, бөдөҥ тэрилтэлэри кытта үлэни ситимнээхтик ыытабыт. Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Николаевич Винокуров, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Семенович Поскачин, Амма улууһун баһылыга Николай Архипович Архипов, Уус-Алдан улууһун баһылыга Алексей Васильевич Федотов, Таатта улууһун баһылыга Михаил Михайлович Соров, Дьааҥы улууһун баһылыга Виктор Герасимович Павлов, Эдьигээн улууһун баһылыга Алексей Егорович Мандаров, Абый улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Владимир Николаевич Ильин, “Туймаада” агропромышленнай компания генеральнай директорын солбуйааччы Александр Еремеевич Артемьев, “Сахаспецтранс” компания генеральнай директора Александр Николаевич Шарин уо.д.а. биһиги үлэбитин мэлдьи өйүүллэр, айар дьонноругар усулуобуйа тэрийэллэр, кинигэлэрин бэчээттииллэр, командировкаҕа сырытыннараллар, спонсорскай өҥө оҥороллор.

Меценат Александр Николаевич Шарин көмөтүнэн Суруйааччыбыт сойууһун Крафт, Кулантай, Күлүмнүүр ааттарынан анал бэлиэ оҥорторон араас тэрээһиннэргэ, үбүлүөйдээхтэри, кинигэлээхтэри наҕараадалааһыҥҥа уонна тас суруйааччы сойуустарын кытта сибээстэһиигэ төһүү күүс буолла.

Эмиэ Александр Шарин үбүнэн, көмөтүнэн аксакалбыт, бу ыйга 90-нун туолар суруйааччыбыт Семен Николаевич Горохов Вацлав Серошевскай “Сахалар” диэн сүҥкэннээхэй үлэтин тылбаастаабыта кинигэ буолан күн сирин көрбүтэ. Семен Николаевич, биллэрин курдук, Ойуунускай бириэмийэтин лауреата буолбута.Сойуус үлэтигэр мэлдьи ис сүрэҕиттэн көмөтүн иһин Александр Николаевичка махталым улахан.

Улуустардааҕы литературнай түмсүүлэри кытта үлэ тохтообокко барар. Тааттатааҕы “Араҥас сулус” түмсүү кыттыылааҕа, Чөркөөхтөөҕү литературнай түмсүү салайааччыта, биһиги чилиэммит Иннокентий Лукачевскай – Силис тэрийиитинэн урут ыытылла илик киэҥ далааһыннаах, биэс улуус делегациялара, бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах ытык Таатта улууһун бары литературнай миэстэлэрин хабар улахан тэрээһин ыытылынна. Бу олус кэрэхсэбиллээх үлэни сойуус өйөөн, улуус дьаһалтатын кытта үлэлэһэн, сыллата ыытыллар үгэскэ кубулутар сөп этэ.

Ол курдук, биһиги сойуус быһаччы өйөбүлбүтүнэн, кыттыыбытынан Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллар “Тобуруокап көмүс күһүнэ” бары айар куттаах дьоҥҥо күүтүүлээх күндү тэрээһин буолла.

Нам улууһунааҕы “Отуу уота” түмсүү ыытар тэрээһинэ арааһынан, автордар бэйэ-бэйэлэрин айымньыларын дириҥник хорутан, олус үрдүк культуралаахтык ырытыһаллара киин куорат айааччыларыгар да холобур буолуон сөп.

Августина Семеновна Владимирова-Хабарова салалталаах 45-с сылын үлэлиир Мэҥэ-Хаҥаластааҕы “Таммахтар”түмсүү, В.А.Протодьяконов-Кулантай аатынан Литературнай комплекс (директор З.В. Мигалкина), поэт Николай Иванович Иванов салайааччылаах Бүлүүтээҕи “Бүлүү саһарҕалара” түмсүү сойууһу кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэр.

Түгэнинэн туһанан, бу съезпит ыытылла турар киэҥ, мааны уорукпут хаһаайкатыгар, директор Яна Викторовна Игнатьеваҕа дириҥ махталбытын биллэрэбин. Бу дыбарыас иһинэн тэриллибит, бырабылыанньа чилиэнэ поэт Александр Николаевич Гоголев – Сатал Уус салайар биһиги “Куойал” литературнай саломмут үлэтин махталынан ахтабын. “Куойал” үлэтин өссө тэнитэр, далааһынныыр кэриҥнээхпит.

Биһиги сойууспутуттан түөрт чилиэммит республика сурунаалларын кылаабынай редактордара. “Күрүлгэн” уус-уран-литературнай сурунаал кылаабынай редактора Афанасий Гаврильевич Гуринов – Арчылан, “Полярная звезда” сурунаал кылаабынай редактора Владислав Семенович Доллонов, “Үйэ” сурунаал кылаабынай редактора Николай Николаевич Кривошапкин, уонна “Байанай” сурунаалы Александр Федорович Постников – Сындыыс салайар.

“Саха суруйааччылара” ассоциация председателэ Олег Гаврильевич Сидоровтыын биир уопсай тылы булан үлэлээн эрэбит. Үөһээ Бүлүүгэ Суруйааччылар сквердэрин тутууга 500 тыһ. солк. үп көрүллэн, харчыта угулунна. Ситэриилээх сүбэ чилиэнэ, тылбаасчыт, поэт Афанасий Гуринов – Арчылан Кыргызстаҥҥа командировката ассоциациянан төлөннө. Бу съезпит ыытыллыытыгар Ассоциация эмиэ харчынан көмөлөстө. Санкт-Петербурдааҕы “Аврора” диэн уус-уран-литературнай уонна общественнай-политическай сурунаалга сойуус чилиэннэрэ: филологическай наука доктора, профессор Прасковья Сивцева-Максимова, филологическай наука кандидата Валентина Семенова суруйуулара, народнай суруйааччы Егор Неймохов “Алампа” трилогиятыттан быһа тардыы, поэттар Сайа, Байаҕантай хоһоонноро бэчээттэммиттэрэ. Билигин “Литературная газета” Россия суруйааччыларын хаһыатыгар таһаарыы бэлэмнэнэр.

Үлэбитин Олег Гаврильевичтыын, саха народнай поэта, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун председателэ Наталья Ивановна Харлампьевалыын тэҥинэн сүбэлэһэн, биир санаанан ыытабыт.

Съезд мунньаҕын кыттыылаахтарын ааттарыттан мин председатель быһыытынан биһиги республикабыт культуратын министерствотыгар, чуолаан миниистир Владимир Иванович Тихоновка, кини солбуйааччытыгар Владислав Валерьевич Левочкиҥҥа, духуобунас департаменын бары үлэһиттэригэр махтал тылларын этэбин. Былырыын ааспыт Литература сыла Москва куоракка билинэллэринэн биһиги республикабытыгар үгүс регионнардааҕар ордук тэрээһиннээхтик ыытыллыбыта. Ону биһиги былырыын республиканы тилийэ үгүстүк айаннаабыт, ааҕааччылары кытары көрсүбүт дьон билэбит. Сылы түмүктээн, Москва куоракка буор босхо республика суотугар икки сойуустан бүтүн делегациянан сылдьан, араас тэрээһиннэргэ кыттан кэлбиппит. Үп-харчы төһө да кырыымчык буоллар министерствобыт икки айар сойууспутун тиһигин быспакка хайа кыалларынан үбүлүү, өйүү олорор.

Үөһэттэн ыйыллыбыт курдук субу ахсынньы 7-гэр төрөөбүт күнэ үүммүт, сойууспут үлэтин сүрүн торумун иилээн-саҕалаан, сүбэлээн-амалаан мэлдьи күүс-көмө буолбут народнай суруйааччыбыт аар кырдьаҕаспыт, сээркээн сэһэммит Семен Титович Руфов мэлдьитин сойуус кэккэтэ хаҥыырын туруулаһара, айар дьоҥҥо сойууска киирэргэ ханнык да харгыс суох буолуохтаах диэн бигэ тыллааҕа, сойууска эдэриттэн-кырдьаҕаһыттан тутулуга суох уонунан айар киһини тус бэйэтэ тылынан да, суругунан да мэктиэлээбитэ.

Ааспыт сыллар устата биһиги сойууска эдэр талааннар балачча киирдилэр. Ол курдук, поэт Николай Кривошапкин, учуонай-литературовед Саргылаана Ноева, тылбаасчыт Саргылаана Федорова, поэттар Любовь Горохова – Сүүмэх, Оксана Мончурина-Дьячковская, прозаик Гаврил Васильев – Ала Чуо ааттарын ааттаталыахха сөп.

Уһук хотугу улуустарга олорор, айар суруйааччылар Абыйтан, Орто Халыматтан, Усуйаанаттан, Өлөөнтөн биһиги сойууспутугар кииртэлээтилэр. Ордук чорботон, Усуйаанаҕа олохтоох улахан суруйааччы, прозаик Николай Егорович Слепцов – Чондон айар үлэтин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кини “Туундара сибэккитэ”, “Саҥа олох” уонна “Көмүөл” диэн романнары кинигэ гынан күн сирин көрдөрдө. Бу сөҕүмэр уус-уран үлэлэргэ мин учуонай-литературоведтарбыт, кириитиктэрбит хайаан да болҕомтолорун хатыахтара дии саныыбын. Николай Иванович биир дойдулаахтара Николай Иннокентьевич Попов – Күндүлүн, Дьүкээгир нэһилиэгиттэн Петр Петрович Томскай – Мохсунуоха эмиэ сиппит-хоппут суруйааччылар.

Анаан-минээн биһиги киэн туттуубутугар – тыл үөрэхтээх учуонай суруйааччыларбыт үлэлэригэр тохтуохпун баҕарабын. Ыччаты иитии, наука ымпыгын-чымпыгын ситиһэн чинчийэр далааһыннаах үлэнэн эрэ муҥурдаммакка айар үлэнэн дьарыгырыы киһи сөҕөр, холобур оҥостор суола. Филологическай наука доктордара З.К.Башарина, Г.Г.Филиппов, В.В.Илларионов, П.В.Сивцева-Максимова, В.Б.Окорокова, А.Н.Мыреева-Баишева, наука кандидаттара Л.М.Сабарайкина, Вал.Григ.Семенова саха литературоведениетыгар кэмнэммэт улахан кылааттарын киллэрдилэр, дьаныһан туран үлэлииллэр-хамсыыллар. Инникитин кинилэр үлэлэрэ өссө арыллан иһиэ диэн бүк эрэллээхпин.

Кэлиҥҥи сылларга Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет стилистикаҕа уонна тылбааска кафедратын кытта ситимнээхтик үлэлиибит, литературнай тылбаас специалистарын бэлэмнээһиҥҥэ быһаччы кыттыһабыт. Ол курдук, председатель солбуйааччыта, “Полярная звезда” уус-уран сурунаал кылаабынай редактора Владислав Семенович Доллонов икки сыл государственнай экзаменационнай комиссия чилиэнинэн үлэлээн кэллэ, уонна аны сааскы государственнай экзамеҥҥа ГЭК председателинэн талылынна. Онон, тылбаас курдук билиҥҥи кэм биир ирдэбиллээх салаатыгар үүнэр кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ биһиги сойуус быһаччы оруоллаахпыт.

Тылбаас – бүгүҥҥү олохпут биир сүрүн боппуруоһа. Арчылан, Сайа, Чуона Мэхээлэ, Надежда Аржакова-Иванова уо.д.а. нууччалыыттан сахалыы чаҕылхай тылбаастары оҥортууллар. Оттон сахалыыттан нууччалыыга биһиги түөрт чилиэммит – эссеист Владислав Доллонов, прозаиктар Алексей Амбросьев, Августина Лонкунова, Саргылаана Федорова үрдүк таһымнаахтык дьарыктаналлар. Бу хайысхаҕа өссө ордук болҕомтобутун ууран үлэлиэх кэриҥнээхпит. Николай Коняев, Евгений Каминскай, Сергей Каратов курдук саха суруйааччыларын кытта ыкса үлэлэспит тылбаасчыттары кытта сибээспитин кэҥэтиэхтээхпит.

Биллэрин курдук, биһиги сойууспут Норуоттар ыккардыларынааҕы суруйааччылар сойуустарын холбоһуктарын биир учредителэ буоларбытынан тиһигин быспакка сибээстэһэ, суруйса, бииргэ үлэлэһэ олоробут, сойууспутугар киирбит чилиэннэрбитин хас биирдиилэрин Москваҕа холбоһук бырабылыанньатыгар регистрациялыыбыт, биир да съеһи, уочараттаах да уочарата да суох ыҥырыллар мунньахтары көтүппэккэ сырыттым, үлэлээтим. Холбоһук тыын боппуруостарын быһаарсан, президент В.В.Путин аатыгар илии баттаспыт суругум “Общелитературная газета” бүтэһик нүөмэригэр бэчээттэннэ.

Холбоһук председателэ Иван Иванович Переверзинниин Москваҕа тиийдэҕим аайы ирэ-хоро кэпсэтэбит, үлэ боппуруостарын быһаарсабыт. Саха сирин киһитэ буоларынан биһиэхэ үгүстэрдээҕэр үлэлииргэ судургу. Москва курдук киэҥ, үгүс күчүмэҕэйдэрдээх куоракка бэйэбит дьоммут соҕуруу араас баайыылаах дьону кытта тэҥҥэ аахсан үлэлии олороллоруттан киһи үөрэр. Эмиэ бэйэбит биир дойдулаахпыт Владимир Николаевич Федоров холбоһук хаһыатын кылаабынай редактора. Эмиэ олус чугастык тутуһан, биир тэтиминэн үлэлиибит.

Үлэбэр чахчы көмөлөөҕүнэн урут Литинститукка бииргэ үөрэммит табаарыстарым Москваҕа Суруйааччылар сойуустарын салайа олороллоро буолар. Ол курдук, Россия Суруйааччыларын сойууһун Москва куораттааҕы тэрилтэтин председателинэн Владимир Бояринов, оттон Москва уобалаһынааҕы суруйааччы тэрилтэтин Лев Котюков салайан үлэлииллэр.Төһө да сааһыран истэрбит, Ашхабадка буоллун, Алтайга буоллун, Москваҕа буоллун, Петербурга буоллун, урукку ССРС суруйааччыларын сойуустарыгар үлэлии сылдьар доҕотторбун кытта көрсүһэр, бииргэ үлэлэһэр олус күндү уонна боччумнаах түмүктэрдээх.

Ол гынан баран, бэйэм сыаналыырбынан, үгүс араас өрүттээх үлэни ыыттарбыт даҕаны, итэҕэһэ, сыыһата, ситиһиллибэтэҕэ суох үлэ хаһан да суох. Бэйэм үлэбин кириитикэлэнэн көрдөхпүнэ, сүрүн сыыһам миэнэ ыытыллар үлэни сойуус чилиэннэригэр биллэрэн испэтэҕим буолуон сөп. Маны мин билинэбин. Биир үксүн көрсүһүөхтээх кэмнэрбитигэр балыыһаланан эҥин хаалан, көтүтүү тахсыталаата диэн бэйэм биричиинэбин этиэхпин сөп. Иккиһинэн, сойуус үлэтигэр чилиэннэри хабан үлэлэтэн испэтэҕим итэҕэһим буолуон сөп эрээри, билиҥҥи кэмҥэ аҥардас айар эрэ үлэнэн дьарыгырар көҥүл режимнээх киһи суоҕун кэриэтэ, киһи бары күннээҕи олоххо хамнас туһуттан күн соло буолбакка үлэлээн хачыгыраһабыт, ол да иһин араас мунньахха, тэрээһиҥҥэ сырытыннарыах, ыытыах киһитэ суох буолан иһэр түбэлтэтэ олус үгүс. Онон бу чааһын инникитин председательгэ, солбуйааччыларга эрэ сүктэрбэккэ, бары баҕа санаанан кыттан иһиэх тустаахпыт.

Аны үөрүүлээх, киэн туттуулаах өттүн таарыйыым. Наука доктора, профессор, саха литературатын үтүөкэн пропагандиһа Варвара Борисовна Окорокова сойуус үлэтигэр мэлдьи олус актыыбынайдык кыттар. Кини бу ааспыт биэс сыл иһигэр түөрт бөдөҥ кинигэни таһаартарда. Айар, чинчийэр үлэтэ үрдүктүк сыаналанан киниэхэ Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреатын аата иҥэриллибитинэн биһиги бары киэн туттабыт. Эҕэрдэлээн туран, Варвара Борисовнаҕа сибэкки дьөрбөтүн туттарарбын көҥүллээҥ.

Филологическай наука доктора, профессор Анастасия Никитична Мыреева-Баишева, тылбаасчыт, поэт, прозаик Августина Яковлевна Лонкунова быйыл үбүлүөйдээх

саастарын туоллулар. Кинилэргэ сибэкки дьөрбөтүн туттарарбын көҥүллээҥ.

Биһиги сойууспутуттан республика культуратын үтүөлээх үлэһитин аата бу кэлиҥҥи сылларга Виктор Павлович Стручковка, Наталья Владимировна Михалева – Сайаҕа уонна Владислав Семенович Доллоновка иҥэрилиннэ.

Москва уонна Москва уобалаһын суруйааччыларын тэрилтэтин үрдүк наҕараадалара биһиги сойууспут чилиэннэригэр туттарыллыбыттара. Ол курдук, Рафаэль Баҕатаайыскай Сергей Есенин кыһыл көмүс мэтээлинэн, Егор Старостин-Байаҕантай Николай Гумилев улахан үрүҥ көмүс мэтээлинэн, Семен Руфов уонна Василий Сивцев Нобелевскай лауреат Иван Бунин аатынан мэтээллэринэн, Владислав Доллонов Россия тылбаасчыт-суруйааччыларын сойууһун уонна Москва куорат Суруйааччыларын сойууһун Самуил Маршак аатынан мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.

Талааннаах суруйуулар үйэлэри уҥуордууллар. Мин 1970-с сыллартан билсибит дьонум, убай доҕотторум, учууталларым - уһулуччулаах суруйааччыларбыт Николай Якутскай, Бүөтүр Тобуруокап, Уйбаан Гоголев, Леонид Попов, Сэмэн Руфов, Рафаэль Баҕатаайыскай, Моисей Ефимов, Егор Неймохов айымньылара өрүү сырдык иэйиинэн, сахалыы тыл дириҥинэн абылыыллар. Сорохтор саныыллар, бу ааттаабыт суруйааччыларбыт айымньыларын курдук күүстээх, чаҕылхай суруйуулар аны баар буолуохтара дуо диэн. Мин бигэ эрэллээхпин, дьыл-кэм күүстээх дьайыытынан саас сандаарыйан кэлэринии, от-мас ситэн силигилииринии саҥа, сонун айымньылар суруллан, кинигэ буолан тахсыахтара, эдэр дьоҕурдаах дьоммут биһиги сойууспутугар кэллэр кэлэн иһиэхтэрэ. Сахабыт тыла кэрэ, дириҥ бэйэтин ыһыктыа суоҕа, сахабыт литературата чэчирии сайдыа, араас өҥүнэн дьирибинии оонньуо. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!