Литературная Якутия


 
30.03.2017
 
Елена АНТОНОВА-КҮН СИККИЭРЭ

«Эйиигин күүтэр саҥа күн,
Саҥа санаа, ыраас ыллык»

Кулун тутар ыйга Ньурба Хаҥалаһын ытык сиригэр сырдык сардаҥа сыдьаайдаах Сата хайатыгар бара сырыттым. Саха сирин араас муннуктарыттан үксэ араа-бараа саастаах эҥин-эгэлгэ дьарыктаах, олорор олоххо туох эрэ ураты дьаныары, дьоҕуру сылыктаан дьиҥ бэйэлэрин булуна сатыыр дьон сүүрбэччэ буолан сырыттыбыт. Биһигини кытта биир айар куттаах дьүөгэм кэриэтэ кэрэчээн киһи Александра Винокурова-Күн Чөмчүүк сылдьыспыта. Онно сылдьан биири бэлиэтии көрөн бу киһи туһунан, чуолаан айар үлэтин ааҕан баран, суруйан сырдатыыһыбын дии санаабытым.

Ол санаам үөскээбит төрүөттэрэ манныктар этэ: Александра Винокурова-Күн Чөмчүүк хоһооннорун хомуурунньугун көрө олорон куораттан сылдьар А.: «Хайыы, бу кинигэни арыйдаҕым аайы испэр саныыр ыйытыыларбар хоруй булан ылабын дии», — диэн саҥа аллайда. Оннук арыйдаҕын аайы хас да хоруйу ылан сөхтө. Кэпсэтиини истэн олорбут К. эмиэ ылан арыйан хоруйу ылбыт курдук буолла. Күн Чөмчүүк хомуурунньугун дьоммут бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэ охсон, илиититтэн хаһы да атыылаһан ыллылар. Ол кэннэ биир ураты айылгылаах саҥаны-иҥэни этиттэриинэн истэр дьахтарга: «Күн кыргыттарын кытта сылдьаҕын…», — диэн эппиттэр этэ.

Бу тула аҥаатта-аймана, күөрчэхтэнэн ытылла турар олоххо киһи үксэ ону-маны улаханнык долоҕойугар түһэрэн өйдөөн көрбөккө күдээринэ аһарара үгүс. Тыҥ хатыытыттан им сүтүөр диэри киһи барахсан тыыннаах сылдьа түһэр баҕаттан сырыы-айан, сырсыаккалаһыы-харбыалаһыы. Оттон Шураны өйдөөн көрдөххө элбэх саҥата суох сэмэй-сэмэйдик туттан-хаптан сэмээр аҕай истиҥник мичээрдээн кэбиһэ сылдьар буолар. Кини олох олоруу кыл түгэнэ сүрдээх күндүтүн, ол кистэлэҥин билэр киһилии киэҥ-холку бэйэлээхтик унаарыччы көрөн ылар. Дьиҥэр, бу буоллаҕа дии, наһаа нарын-намчы, олус уран-уйан, киһи эрэ бары дьулуһар кэрэтэ, ол олоҕу олоруу улуу күүһэ.

 
Мин көҥүл тыалбын,
Көтөбүн үөһэ ымыылыын,
Мэҥэ халлаантан
Эһигини көрөөрү.
Баҕарабын күөх сиргэ
Ыраас санаа сатыылыан,
Хас биирдии киһиэхэ
Мичээр бэлэҕи уунуохпун.
Көҥүл көтүөм ыраахха,
Көрсүөм күнү уруйдуу,
Ыраах дайыам ылаара,
Ыйы кытта ыллаһыам.
Күөх халлаан ырааһыан,
Көтөргө киэҥ далай,
Ким миигин тутуоҕай?
Ким миигин бобуоҕай?
 

«Санаам ыллыктара» диэн кинигэ тас өттүгэр Александра Винокурова-Күн Чөмчүүк, дьылыгырас уҥуохтаах, намчы дьахтар сырдык от күөҕэ өҥнөөх чараас солко халадаайыгар дьэрэкээн киэргэли кэтэн, мэник тыал үрдэҕинэ субу үргэн лыах буолан күөх халлааҥҥа көтөн хаалыахтыы сүрдээх сэргэхтик туттан кынтайан турар.

Хоһооннорун бастакы хомуурунньугун 2016 сыллаахха Дьокуускайга «Сайдам» бэчээттиир тэрилтэҕэ дьүөгэтэ Лена Степановна Иванова көмөлөһөн таһаартарбыта.

Кинигэ саҕаланыытыгар профессор. суруйааччы Ксенофонт Уткин-Нүһүлгэн хомуурунньук ааптарын айымньыларын сэргээн ааҕан баран санаатын сайа эппитэ дьикти истиҥ, сылаас алгыс кэриэтэ. Ордук «Кыыс хайата» диэн номохтуҥу олоҥхотугар ааптар «олоҥхо үтүө үгэстэрин өйүгэр, сүрэҕэр илдьэ сылдьарын» бэлиэтиир. «Ааҕааччыга тиийиэн сөптөөх хомуурунньук...», — диэн Нүһүлгэн түмүк оҥорбута сиэрдээх.

Кинигэҕэ ааптар ааҕааччыларга туһаайан этиитэ бэрт ис киирбэх, иһирэх, сылаас тыыннаах.

«Кыыс хайата» олоҥхо ааптар Күн Чөмчүүк биир табыллыбыт улахан айымньытынан буолар. Бу айымньы кини тыла-өһө баайын, эҥин эгэлгэ кустук өҥүнэн ыһыахтана оонньуурун, киһи, айылҕа ис туруктарын биир кэрэ эйгэ эрэ чөл тутан турарын уйаннык, дириҥник ойуулаан көрдөрөр.

Таһыттан Күн Чөмчүүгү көрдөххө сүрдээх уу-судургу, көнө-мааны, үөрүнньэҥ, сэмэй майгылаах киһи эбии арыллан, ис кутун ырааһа чахчы дьэ Күн Тааһын курдук кылабачыйа оонньуур. Хас хоһоонугар кини бу аньыылаах-харалаах сиртэн тэйдэр-тэйэн көтөр турукка киирэн, өрүү көтөр. Эбэтэр, кинини көтөр хоһоонньут диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Бу олоххо муҥура суох махтал, эрэл, таптал – Күн Чөмчүүк тыынар салгынын кэриэтэ. Ити үрдүк иэйиилэр куттара хоһоонньут хас биирдии хоһоонун аахпыт киһини бу сиргэ көтөр тыынынан толороллор. Хоһооннор биир кэм, биир ис турук, иэйии, үрдүк күүрээнин сырдык сыдьаайа тыган биир күдьүс айыллан тахсыбыт курдуктар. Түмүгэр эттэхпинэ, ааптар дьонугар-сэргэтигэр, бу сиргэ олорорун тухары кимтэн да, туохтан да тугу да эрэйбэккэ, кэрэйбэккэ Тапталы эрэ биэрэ сылдьар сырдык куттаах киһилии киһинэн – дьиҥ чахчы Айыы санаалаах буоларын итэҕэйэҕин.

Күөх Ньурба Хаҥалаһыттан төрүттээх Александра Винокурованы – Күн Чөмчүүгү көрсө түһэр түгэн бэйэтэ туспа дьол кэриэтэ: муҥура суох кэрэ, үтүө санаа, таптал дойдутугар сиэтэн дэллэритэн киллэрэн, күн сардаҥатыгар куустара сылдьар курдук сананаҕын.

Дьүөгэм бу хоһоонун аахтахха даҕаны тыыннаах таптал сайа тыынан ылара астыгыан…

 
Толлоруйар туллугум
Буккуруу сытаҕын утуйа,
Көмүс күммүт күөрэйдэ,
Турууй дуу, чыычааҕым.
Илиилэргин уунаҥҥын
Тыыллан ылыый, сыллыыйым,
Атахтаргын чиккэтэн,
Чирэстэһэн чиккэҥнээ.
Харахтаргын аһаҥҥын
Кылап-халап көрөҥҥүн,
Суккур-буккур тыынаҥҥын
Минньигэстик мичээрдээ.
Эйиигин күүтэр саҥа күн,
Саҥа санаа, ыраас ыллык,
Көрөн-истэн чөрөҥнөөн
Кынаттаргын даллатыый.
 

Источник: Имхолайк