Литературная Якутия


 
23.04.2017
 
Елена АНТОНОВА-КҮН СИККИЭРЭ

Александр Львов хоһоонноругар санаа

Мин түбэһэ аахпыт Александр Львов аҕыйах хоһоонноругар ханна даҕаны ыксаабат эр киһи киэҥ, холку, бэйэтигэр эрэллээх, намыын саҥата бу сир олоҕун харыстыыр, имэрийэр, араҥаччылыыр санаа иһиллэн ааһарга дылы.

Ааптар, төрөөбүт сахатын тылын таптыыра, кини хас тылы бэйэтин айылгытын кыаҕынан бүөбэйдээн, сылаас тыыны угар уонна бу хоһуйарыттан астыныыны, дуоһуйууну ылара сэрэйиллэр. Александр хоһоону дьиҥнээх доҕор оҥостон, эр киһи биһигин ыйаабыт сиригэр ахтылҕанын, аҕа буолан дьоллонуутун, чугас дьонугар истиҥ иэйиитин, маҥнайгы тапталын – барытын кимиэхэ эрэ итэҕэйэн, кэпсээн, ис кутун бараммат барҕа баайыттан үллэстэр.

Хас хоһоон саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы дорҕоон наҕыл тэтиминэн уу-дьоруо уоскулаҥҥа уйдаран айанныыр. «Сонор», «Бичим», төрөөбүт Сунтаарыгар, иккис дойду оҥостубут Кутанаҕа, Алдан айылҕатыгар анаабыт долгутуулаах хоһоонноро сылаастар-сымнаҕастар. Александр, айар киһи айаас атын тэһиинин, саныыр санаатын хоһоон тылынан этэри кыайа тутар, онтунан умсугутар. Ол күүһэ, кыаҕа «Төрүт дойдум», «Кутанаҕа», «Ардахха» хоһооннорго тылла-тыына сылдьар дии саныыбын. Саха эр киһитэ айар үлэнэн дьарыктанан, таптыыр сүрэҕиҥ уотунан бу тулалаан турар ардыгар үөрүүлээх, сороҕор курус Олоҕу сайыннара, байыта сылдьарыҥ үчүгэйиэн.

«Сонор» хоһооҥҥо «Тайҕа устун оргууй аҕай…» диэн этии тута уу-нуурал чуумпу тыаны саната түһэр.

«…Хааман испит киһи ньии…», «…Төһө эрэ үчүгэй…» – бу этиилэр хоһоону ис-иһиттэн киэргэтэн сырдата тыгаллар, бүтэһигэр ааптар тыл сонордьута буолан, уһуннук көрдөөн, сыралаһан тылы кытта үлэлиирин итэҕэтиилээхтик эппитэ чаҕылхай:

 
Саарба, саһыл оннугар
Тыл истиҥин, илбиһин,
Ирдии, була сатаатым.
 

«Бичимим» хоһоонугар Александр булчут байанайдаах сырыытыгар ыт барахсан бэриниилээх, сүрүн көмөлөһөөччү буоларын билэр, ол иһин иэйэр ис кута ытыгар, айылҕаҕа ытыктыыр сыһыаныгар көстөр:

 
Чэ эрэ, төбөҕүн
Тобукпар уураҥҥын
Эйиэхэ анаабыт
Хоһооммун иһит дуу,
Мин ытым – Бичимим,
Эрэллээх доҕорум.
 

Төрөөбүт төрүт сир төһө да ырааҕын иһин киһи кутун-сүрүн араҥаччылыыр, бөҕөргөтөр күүһэ сүрэҕи курдаттыы тардарын таайар:

 
Ытык дойдум,
Ыра санаам,
Ыһыах тыыннаах
Сунтаарым,
Санаабыттан тахсыбаккын,
Түүлбэр кытта көстөҕүн,
Куппун-сүрбүн барытын
Курдат тарда сытаҕын.
Сылаас уулаах Бүлүү эбэм
Субуруйар сүүрүккүн,
Күн уотуттан киэркэйэн
Күлүм-чаҕыл күлэргин
Куруук көрөр курдукпун…
 

Дьэ хайдахтаах үчүгэй тылларый. Астык!

«Чохороон түбэтигэр» диэн айымньыга «Үс үрэх үөгүлүүр дойдута / Мин эһэм Чохороон түбэтэ» – ити «үөгүлүүр» диэн үрэҕи уобарастаан этиитэ олус бэрт.

«Кутанаҕа» хоһоонугар тыл кэрэтэ хоруоҥкалыы тиһиллэр, уу сүүрүгүнүү субуллар, киһи иҥнигэһэ-толлугаһа суох устунан ыллаан барыах айылаах сырдык, ыраас. Саха киһитэ – айылҕа оҕото, кини айылҕа кээрэниитин, иччитэхсийиитин ис сүрэҕиттэн аһынар, хараастар, санаарҕыыр.

Сиргэ төрөөбүт киһи кэннигэр хаалар кэскилэ ыччата буолар. Аҕа буолуу – ол кини улахан үөрүүтэ, улуу дьоло:

 
Аҕа буолар үрдүк дьолу,
«Аҕаа», – дэтэр үөрүүнү,
Бэлэхтээтиҥ эн миэхэ,
Мин сүрэҕим аҥаара,
Айыым ыйбыт анала.
 

«Ардахха» хоһоон биир саамай табыллыбыт хоһоон дии саныыбын. Лирическэй герой түүҥҥү ардаҕы бастакы таптал уобараһын кытта тэҥнии көрөр. Ол умнуллубат иэйии сарыала элбэх сыллары нөҥүөлээн кэлэн түннүгүн тоҥсуйан биллэн ааһар.

Бүтэһигэр, ааптар саныыр санаатын толору этэр үрдүк иэйиилээх хоһоонноругар барҕа махтал буоллун. Инникитин өссө даҕаны сүрдээх сонун хоһооннорунан үөрдүө диэн эрэнэбин.

 
 
Александр Львов
Төрүт дойдум
Кэлин кэмҥэ тоҕо эрэ
Кииним түспүт төрүт сирэ
Куппун-сүрбүн туоххаһытан
Куруук ыҥырар курдуккун.
Төрүт дойдум сирэ-уота,
Таалалаабыт кырдалларым,
Отун муспут сыһыыларым
Түүлбэр көстөн аймыыгыт.
Кэтэһэҕит кэлэрбин
Эбэм, эһэм өтөхтөрө,
Ордон хаалбыт сэргэлэр,
Оһон эрэр ыллыктар.
 
Оһуокай
Оһуокай тойугун истиим да,
Харахпар көстөр дии Угут Күөл,
Күөҕүнэн симэммит түһүлгэ,
Күүтүүлээх, үөрүүлээх көр ыһыах,
Үрүҥ күн күүһүттэн сүр ылан
Үҥкүүлээн дэгэйэр бар дьонум,
Оһуокай тойугун таһаарар
Чөллөркөй куоластаах кырдьаҕас.
 

Источник: Имхолайк